بررسی جایگاه اختیار و عدالت اخلاقی در گستره عدالت اجتماعی اسلامی

عرصه های گوناگون عدالت اجتماعی در اسلام نیازمند ادبیات نظری قابل استفاده در حوزه سیاست گذاری است. مبانی عدالت اجتماعی، مباحثی پایه ای هستند که سازه نظریه عدالت، با توجه به آن بنیادها استوار می شود. مبانی اثرگذار عدالت اجتماعی را می توان به دو دسته تقسیم کرد: اول مبانی ای که تاثیر مستقیم و خاص دارند؛ دوم مبانی ای که تاثیر غیر مستقیم و عام دارند. محور این نوشتار بررسی نقش دو مبنای اختیار و عدالت اخلاقی از مبانی انسان شناختی در عرصه عدالت اجتماعی است.
این جستار به روش توصیفی تحلیلی و با مراجعه مستقیم به آیات و احادیث جایگاه دو مبنای یادشده را بررسی می کند.
اختیار از امتیازهای انسان در میان موجودات است. در اندیشه اسلامی انسان، از روی فطرت، عدالت جو و تحول خواه است و خود به اراده، قیام به قسط می کند و در عدالت اخلاقی نیز موصوف عدالت انسان است و انسان است که باید به صفت عدالت به عنوان فضیلت متخلق شود. کسی در حوزه اجتماعی می تواند بحث از عدالت و گسترش آن را طرح کند که خود نیز دارای وصف عدالت شده باشد، زیرا هیچ اندیشمندی نمی تواند این حقیقت را منکر شود که موجودی که حقیقتی ندارد، نمی تواند آن حقیقت را به دیگری بدهد.
اختیار (آزادی انسان) و آزادگی (عدالت اخلاقی) انسان از مبانی خاص انسان شناختی عدالت اجتماعی است و ثمره دو مبنای آزادی و آزادگی انسان این است که تلقی اسلام درباره آزادی در پرتو رابطه انسان و خداوند تفسیر می شود. در این تلقی آزادی دارای مراتب است: در یک مرتبه آزادی به عنوان یک حق ناشی از انتخاب انسان است و در مرتبه ای دیگر نبود موانع و وجود شرایط آن است و در مرتبه ای دارای اهمیت افزون تر به عنوان ارزشی فی نفسه است که با تحقق آن خود شکوفایی انسان و غایات من انسانی را به دنبال خواهد داشت. در هر سه مرتبه، آزادی انسان در چارچوب شریعت است، چراکه آزادی بشر در طول پذیرش ربوبیت پروردگار است. آزادی در مرتبه اول و دوم دارای ارزش ابزاری و در مرتبه سوم نیز اگرچه دارای ارزش فی نفسه است، اما برترین ارزش و برترین فضیلت اجتماعی محسوب نمی شود.