ارزیابی سلامت بوم نظام های زراعی کلزا در شهرستان گرگان با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS)

در سال های اخیر توسعه و تشدید فعالیت های کشاورزی و تلاش برای رسیدن به سود دهی بیشتر، موجب زوال سریع ساختار و خواص عملکردی در کشت بوم ها شده و خسارت های زیادی را به بوم نظام ها وارد نموده است؛ در نتیجه امروزه تحقیق و بررسی سلامت و مدیریت کشت بوم ها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است (16). امروزه کلزا به دلیل کاربردهای فراوان در تغذیه انسان و کنجاله آن در تغذیه دام و طیور، از جایگاه ویژه ای در بین محصولات کشاورزی برخوردار است (12). با توجه به نقش مهم استان گلستان در تولید دانه های روغنی و کاهش سطح زیرکشت این محصول در سال های اخیر، نیاز به بررسی بیش تر وضعیت این مزارع می باشد.
محدوده مورد مطالعه این پژوهش اراضی کشاورزی شهرستان گرگان بود. نمونه برداری ها طی ماه های اردیبهشت و خرداد سال زراعی 94-1393، در 58 مزرعه تحت کشت کلزا در شهرستان گرگان هم زمان با مرحله رسیدگی کلزا انجام شد. در این مطالعه با استفاده از روش W شکل، تعداد و نوع علف هرز به تفکیک جنس و گونه ثبت شد. سپس عملکرد مربوط به هر کادر برداشت و همچنین اطلاعات مدیریتی هر مزرعه با استفاده از پرسش نامه جمع آوری گردید. سپس از شاخص های شانون-واینر، سیمپسون و عکس سیمپسون، برای اندازه گیری تنوع زیستی علف های هرز استفاده شد. پس از تهیه و طبقه بندی لایه ها، سه شاخص تنوع زیستی، عملکرد دانه و مصرف آفت کش ها (علف کش، حشره کش و قارچ کش)، در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) روی هم گذاری شدند. مزارع با عملکرد بیش تر از میانگین منطقه (دو تن در هکتار)، شاخص های تنوع زیستی و مصرف آفت کش کم تر از میانگین منطقه (4/1 لیتر مصرف آفت کش در هکتار) به عنوان مزارع دارای سلامت استخراج شدند.
طبق نتایج بدست آمده دامنه تغییرات شاخص های تنوع شانون، سیمپسون و عکس سیمپسون به ترتیب، 2/2-9/0، 46/0-11/0 و 9/4-1/2 محاسبه شد. طبق نتایج از میان 58 مزرعه کلزا، تنها سه درصد از مزارع نمونه برداری شده دارای سلامت بودند. در این پژوهش 43 درصد از مزارع مورد بررسی مصرف آفت کش بالاتر از میانگین بود. بیش تر این مزارع در محدوده شرقی، شمالی و غربی مشاهده شدند. نتایج حاصل از نقشه بدست آمده از عملکرد دانه مزارع کلزای شهرستان گرگان نشان داد که 39 درصد مزارع دارای عملکرد بالاتر از میانگین بودند. بیش تر این مزارع در محدوده شرق شهرستان قرار داشتند.
بطور کلی از دلایل سلامت مزارع بررسی شده، استفاده از آفت کش ها به میزان مناسب، مصرف بذور بوجاری شده و مرغوب، ادوات سم پاشی مناسب و مدیریت بهتر مزرعه بود. از دلایل عدم دست یابی به شاخص سلامت اکثر مزارع کلزا در گرگان، وجود بانک بذر قوی علف های هرز در مزارع که موجب سبز نشدن مطلوب بذور کلزا گردیده، همچنین آماده سازی نامطلوب مزارع و مصرف آفت کش بیش از استاندارد می باشد.