تدوین مدل بهینه به منظور طراحی و ارزیابی شاخص¬های پایداری مسکن در نواحی روستایی (مطالعه موردی: دهستان قوچان عتیق)

یکی از مسائلی که به شدت توجه همگان را به خود معطوف داشته، مسکن و توسعه پایدار آن همگام با توسعه انسانی است. نکته مهمی که در اسناد دومین اجلاس اسکان بشر بدان توجه شده است، اهمیت نقش اسکان پایدار و تامین مسکن مناسب برای مردم در روند توسعه است، مسکن پایدار روستایی را می توان یکی از شاخص های مهم در توسعه و عمران روستایی محسوب نمود و از این جهت شناخت ویژگی های مسکن روستایی و روش های تامین آن اهمیت پیدا می کند. هدف تحقیق حاضر شناسایی و تبیین شاخص ها و معیارهای مناسب برای سنجش پایداری مسکن و عملیاتی کردن این شاخص ها در سطح روستاهای کشور، با تاکید بر دهستان قوچان عتیق و ارائه یک چارچوب روش-شناختی نوین با استفاده از نظر سنجی از نخبگان علمی به روش دلفی می باشد. بدین منظور مجموعه ای مناسب از شاخص ها برای اندازه گیری پایداری مسکن در منطقه ای خاص همانند روستاهای دهستان قوچان عتیق، ضرورت ایجاد برنامه منظم مشاوره ای و در نظر گرفتن دیدگاه های خبرگان و متخصصان امر، نهادهای مختلف و سایر ذینفع ها مشاهده می شود.

ریشه مباحث توسعه پایدار از گزارش کمیسیون برانت لند تحت عنوان آینده مشترک ما نشات می گیرد. شناخت شده ترین تعریف درباره توسعه پایدار نیز در همین گزارش ارائه گردید. مسکن و بخصوص مسکن پایدار از عوامل مهم در توسعه پایدار روستایی محسوب می شود. مسکن به عنوان یکی از شاخص های مهم توسعه دارای ابعاد مختلف اقتصادی، معیشتی، اجتماعی و فرهنگی است. امروزه مسائل مربوط به حوزه مسکن به یک امر جهانی تبدیل شده و جوامع و کشورهای مختلف با مشکلات زیادی در این حوزه روبرو می باشند. وجود مسکن پایدار به نیازهای اساسی انسان پاسخ داده و باعث بهبود کیفیت زندگی انسان می شود.  پایداری مسکن روستایی بیانگر وضعیتی از توسعه روستایی می باشد که نه تنها از لحاظ محیطی مطلوب بلکه تنوع و موفقیت های طولانی مدت را نیز عرضه می کند. مسکن پایدار عبارت است از مسکنی که از لحاظ اقتصادی متناسب، از لحاظ اجتماعی قابل قبول، از نظر فنی وکالبدی امکان پذیر و مستحکم و سازگار با محیط زیست باشد.

پس از تدوین مبانی نظری، مجموعه ای از شاخص های مرتبط با مسکن پایدار روستایی در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، محیطی و کالبدی که از کاربرد بیشتری برخوردارند، مشخص و سپس با استفاده از روش پرسشنامه ای، جهت انتخاب و پایش شاخص های مرتبط با موضوع مورد مطالعه در اختیار خبرگان و پژوهشگران قرار گرفته است. در خصوص شاخص های پایداری مسکن روستایی فرایندهای متفاوتی هر چند اندک از شاخص ها تا اندازه-گیری آن ها مشاهده می شود، که این فرایند مبتنی بر 7 گام بوده است. گام اول: شناسایی اصول و معیارهای مسکن پایدار روستایی، گام دوم: تبیین معیارهای طراحی و انتخاب شاخص های پایداری، گام سوم: مولفه های مبنایی مسکن پایدار روستایی، گام چهارم: رهیافت ها و چارچوب سازماندهی و توسعه شاخص های مسکن پایدار روستایی، گام پنجم: سنجش شاخص ها از دید خبرگان کشور، مرحله ششم: محاسبه ارزش نهایی شاخص ها بر اساس نظریات خبرگان علمی، گام هفتم: استخراج شاخص های نهایی برای سنجش و ارزیابی پایداری است.

نتایج تحقیق نشان دهنده آن است که تعداد 70 شاخص کلیدی از بین تعداد 128 شاخص طراحی شده با ساختار مساکن روستایی بویژه در دهستان قوچان عتیق متناسب بوده است که شامل 28 شاخص برای ارزیابی پایداری کالبدی - زیرساختی، تعداد 23 شاخص برای ارزیابی پایداری اجتماعی، تعداد 15 شاخص برای ارزیابی پایداری اقتصادی و تعداد 4 شاخص برای ارزیابی پایداری محیطی می¬ باشد. همچنین نتایج تحقیق نشان می دهد که در ارتباط با تحلیل متوسط ارزش شاخص های انتخاب شده شاخص  های کالبدی – زیرساختی با 8. 02 امتیاز از اعتبار بیشتری در تحلیل پایداری برخوردارند. شاخص های محیطی با 7. 89 امتیاز، شاخص های اجتماعی با 7. 65 امتیاز و شاخص های اقتصادی با 7. 49 امتیاز در رتبه های بعدی قرار دارند.

بومی کردن شاخص ها با توجه به دیدگاه خبرگان، به نتایج دیگری در خصوص شاخص های استخراج شده منجر می شود از جمله: طراحی و سازماندهی شاخص های پایداری مسکن روستایی با اتخاذ رویکردی یکپارچه از منظر روش شناسانه است و همه وجوه حیات مقصد مسکن روستایی را در بر می گیرد. از این رو شاخص های انتخاب شده از بعد محتوایی و مبانی اندیشه ای، الزامات برنامه ریزی و ساختار اجرایی ارتباط کامل با هم دارند. علاوه بر آن شاخص های انتخابی با توجه به شرایط و مقتضیات سرزمینی کشور تهیه شده اند و از جمله عوامل مناسب در اندازه گیری پایداری به شمار می آیند و قابلیت آزمون پذیری و عملیاتی کردن در سطح روستاهای کشور را دارند. همچنین توسعه پایدار روستایی بستر مناسب و روش تبیینی قوی برای بومی کردن شاخص های پایداری مسکن و سپس اندازه گیری شاخص ها ایجاد کرده است که نشان می دهد استفاده از آن در تبیین و استخراج شاخص های مسکن روستایی ضرورتی اجتناب ناپذیر به شمار می آید.