پژوهشی در تاریخ و قدمت سنگاب تاریخی مسجد جامع عتیق شیراز

آب همیشه به مصداق آیۀ «و جعلنا من الماء کل شیء حی» (الانبیاء آیۀ) 30مهم ترین عامل زندگانی انسان ها و طبیعت است. به همین جهت پدیده سقایی و سقایت و عرضۀ آب خنک در مسیر راه های کاروانی و بافت های قدیمی شهرهای کویری و مساجد و بقاع متبرکه و حتی حمام ها در فرهنگ اسلامی ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار است. وقف آب و آب انبارها و برکه ها و یخچال ها و سنگاب هایی که آب شرب و گوارای مسجد و بقاع متبرکه را تامین می کرده اند، از همین فرهنگ دینی و صبغۀ مذهبی مایه گرفته و با ارزش های اعتقادی شیعه پیوندی جاودانه دارد. موضوعاتی چون سقایت امام علی (ع) با آب کوثر، آب سلسبیل، آب زمزم، و به خصوص واقعۀ غم انگیز عطش اهل بیت (ع) در بیابان های داغ و تفتیده کربلا از جملۀ مضامینی هستند که در اشعار کتیبه های آب انبارها و سنگاب ها به آن توجه خاصی مبذول شده است. سنگاب یکی از عناصر منقول مهم در معماری ایران به خصوص در مساجد و بقاع متبرکه و گاه حمام هاست که در ریخت های گونه گون تجلی یافته است. علی رغم فراوانی سنگاب ها، تنوع فرم در آن ها بسیارکم است و گونه های آن در شکل های مدور و مکعب مستطیل خلاصه می شود. در گونه های بررسی شده، سنگاب های مدور عموما از یک جام بزرگ و یک شالی و پایه ای کوتاه تشکیل شده اند که نمونه های بسیاری از آن ها در مساجد و مدارس و بقاع متبرکۀ اصفهان دیده می شود. سنگاب های مکعب مستطیل نیز در تکایای گورستان تخت فولاد قابل مشاهده است که در کتاب تخت فولاد یادمان تاریخی اصفهان به آن ها اشاره شده است. در مقالۀ حاضر گونه ای متفاوت و ویژه از سنگاب معرفی شده است. سنگاب مسجد جامع عتیق در میان تمامی سنگاب ها از فرم خاص و استثنایی برخوردار است که علی رغم زیبایی و فرم منحصربه فردش، به سبب فرسایش و تخریب بیش از حد کتیبه هایش، مورد توجه محققان قرار نگرفته است به همین جهت کمبود منابع مکتوب در این زمینه کاملا محسوس است. مقالۀ حاضر که بر اساس مطالعات میدانی صورت گرفته، ضرورت انجام بررسی و پژوهش در این مورد را تبیین می کند. در این مقاله با توجه به عبارات و کلمات قابل قرائت کتیبۀ سنگاب، در زمینۀ قدمت، بانی، کاربری، و تزئینات آن تحقیق شده است.