جست وجویی در چیستی بنای مدرسۀ ضیائیه یا زندان اسکندر یزد

چکیده بنایی که امروز به مدرسۀ ضیائیه و زندان اسکندر شهره است، در محلۀ فهادان یزد و در محوطه ای قرار دارد که پیرامونش قبۀ دوازده امام، حسینیۀ فهادان، و برخی بناهای دیگر و خانه های تاریخی واقع هستند. این بنا دو میان سرا و سه ایوان دارد و گنبدخانۀ آن متصل به ایوان شرقی است و باقی عناصر کالبدی آن پیرامون میانسرای بزرگ انتظام یافته اند. تحقیق جدی و مستقلی دربارۀ این بنای مشهور انجام نشده و تحقیقات پراکندۀ انجام شده بیش تر مشتمل بر توصیفی از فضاهای معماری و عناصر و اجزای کالبدی بناست و «چیستی» آن تاکنون معلوم نشده است. مؤلفان تواریخ یزد هیچ کدام بنای زندان اسکندر را در کنار مدرسۀ ضیائیه معرفی نکرده اند. جعفری و کاتب مورخان قرن نهم، اشارۀ مستقیم به بنای زندان اسکندر ندارند، اما، بافقی مورخ قرن یازدهم از موض عی به نام زندان اسکندر نام می برد. از طرفی ایشان در کتاب جامع مفیدی مانند جعفری و کاتب، مدرسۀ ضیائیه را با ذکر کامل نام بانی، سال ساخت، مدرسان، و ویژگی های کالبدی معرفی می کند. همچنین آیتی، مؤلف کتاب تاریخ یزد در سال 1317ش از زندان اسکندر همچون محوطه ای در درون یزد یاد می کند و نامی از مدرسۀ ضیائیه به میان نمی آورد. به نظر می رسد زندان اسکندر و مدرسۀ ضیائیه دو بنای مجزا هستند. سؤالی پیش می آید و آن این که بنایی که امروز در مجاورت قبۀ دوازده امام است، مدرسۀ ضیائیه است؟ یا زندان اسکندر؟ یا هیچ کدام؟ یا هر دو؟ بنای مد نظر کتیبۀ احداثیه و سال ساخت ندارد و گزارش باستان شناسی قابل اتکایی برای شناخت آن وجود ندارد. لذا با بنایی روبه رو ایم که نمی دانیم «چیست؟». هدف این مقاله شناخت چیستی بنایی است که مختصری درباره اش خواندید. جست وجو در کتاب ها و اسناد مکتوب تاریخی و تحقیقات میدانی برای پاسخ به پرسش تحقیق راهگشا بوده است. شواهد نشان می دهد که بنای موسوم به مدرسۀ ضیائیه هیچ نسبت و نشانی از مدرسۀ ضیائیۀ شهرستان) مندرج در تواریخ یزد ندارد. از طرفی با توجه به اطلاعات موجود امکان تشخیص زندان اسکندر همچون یک بنا میسر نیست. با وجود این، به نظر می رسد محوطه یا بنای زندان اسکندر با استناد به شواهد متنی و اشتهار آن میان اهالی فهادان، حدود موضع کنونی بنایی باشد که کانون این مقاله است.