«فراشعر» در مخزن الاسرار نظامی

«فراشعر» (metapoetry) علی رغم تعاریف و برداشت های متفاوتی که از آن ارایه شده است اصالتا به قیاس فرازبان، فرانقد و فراداستان به شعری اطلاق می شود که درباره ی شعر سروده شود و در آن آگاهانه با تمرکز بر موضوعات و مفاهیم شعری به نوشتن یا آفرینش شعر بپردازد. طبیعی است شاعر در این گونه اشعار بسته به برداشت ها و نظریه هایش، در باره ی ماهیت، اوصاف، ویژگی ها، کارکرد و کاربرد آن سخن می گوید.در میان شاعران فارسی یکی از کسانی که شاید بیش از دیگران فراشعر سروده است، نظامی گنجوی است که در میان اشعار و منظومه هایش، مخزن الاسرار از این نظر ممتاز است. او در خلوت های شبانه و سحرگاهی خود علاوه بر تفکر و تامل در باره ی محتوای اصلی منظومه ی خود (توحید، نعت پیامبر، وعظ، تحقیق، پند و اندرز و...) به سخن و به ویژه سخن منظوم پرداخته است، تا آنجا که بندهایی از اثر خود را به این موضوع اختصاص داده است؛ از جمله سبب نظم کتاب، فضیلت سخن و مرتبت سخن پروری. نظامی در یکی از بندهای اثر خود (بند 14 شامل 66 بیت) به بیان آرا و نظرات خود در باره ی شعر پرداخته است و در آن از ماهیت، کاربرد و کارکرد شعر گرفته تا جایگاه شعر و شاعران، نسبت آن با پیامبری، انتقاد از شاعران مداح، رابطه ی شعر و ساحری و... سخن گفته است.اگر موازنه را نیز در قلمرو فراشعر قرار دهیم، علاوه بر موارد فوق نظامی در بند 12 کتاب خود به موازنه ی مخزن الاسرار و حدیقه الحقیقه سنایی دست یازیده است و طبعا مثل هر شاعر دیگری که در موازنه، شعر خود را بر شعری که آن را مورد موازنه قرار داده است ترجیح می دهد، او نیز مخزن الاسرار را از حدیقه الحقیقه برتر می شمارد.در این مقاله تلاش شده تا فراشعرهای نظامی را از اثر او استخراج شود و موارد بالا با توجه به نظریه های ادبی زمان شاعر و زمان حاضر به طور مفصل بررسی شوند و آرا و نظریات وی در باره ی شعر مورد کندوکاو قرار گیرد و احیانا به نتایج مشخصی دست یافته شود.