میراث معماری اسلامی در ادراک سیاحان خارجی قرون یازدهم تا سیزدهم ه.ق. مطالعه موردی: تحلیل کیفیت بقای کالبدی مسجد کبود بر مبنای بازخوانی مستندات تاریخی

قضاوت های سیاحان خارجی درباره ی آثار معماری ایرانی لزوما قرین صحت و ثواب نیست؛ زیرا این گروه از خارجیان به دلیل شناخت سطحی و نازل از واقعیات جامعه ی ایرانی، از درک تمامی حقایق پیدا و پنهان معماری این سرزمین عاجز بوده اند. در نوشتار حاضر که حاصل پژوهشی تاریخی درباره ی مسجد کبود تبریز است؛ موضوع مورد اشاره، به بحث و تحلیل گذاشته شده است. مساله ی پژوهش، کنکاش درباره ی صحت و سقم ادعای برخی سیاحان خارجی در وجود نسبت بین «مذهب بانیان» مسجد کبود و «کیفیت بقای کالبدی» آن است؛ ادعایی که بر اساس آن، به ناروا اهالی شهر را بی اعتنا به عمران مسجد معرفی کرده اند. در مقابل، برخی از نویسندگان ایرانی، نقیض این ادعا را برقلم آورده و نظری متفاوت داشته اند. با این حال در طول تاریخ، صاحبان این دو دیدگاه، استدلال و یا اسناد کافی ارایه ننموده اند؛ مضاف آنکه تاکنون پژوهش مستقلی نیز برای تنویر مساله انجام نیافته و ضرورت توجه بدان احساس می شود. در مواجهه با این خلا علمی، هدف از انجام پژوهش حاضر، شفافیت بخشیدن به فضایی بود که پیرامون مساله را احاطه کرده و پاسخ به این پرسش ها قصد عمل بوده است: الف) منشا اظهار نظرهای مختلف درباره ی مذهب قراقویونلوها چیست؟ ب) چه ارتباطی بین مذهب قراقویونلوها و نحوه ی بقای ساختاری مسجد کبود وجود دارد؟ ج) در طول تاریخ چه گروه هایی می توانستند از طرح شایعه ی ارتباط بین ویرانی مسجد کبود با مذهب بانی آن بهره ببرند؟ پژوهش، به روش تفسیری-تاریخی انجام گرفته و در طی آن روشن شد که برخی مولفین خارجی در پی کشف علت ویرانی مسجد، از طریق پیگیری پیشینه های فکری برآمده و بر این مدار، بانیان آن (قراقویونلوها) را سنی مذهب و جماعت شیعه شده ی شهر را عامل بی سامانی مسجد معرفی کرده اند. همچنین دانسته شد که حجت محکمی در اثبات دشمنی قراقویونلوها با تشیع در دست نیست؛ بلکه اغلب منابع تاریخی، به تمایلات و حتی تعصبات شیعی آنان صحه می گذارند. البته مذهب قراقویونلوها نیز نوعی بود که نتوانستند مثل صفویان، حمایت علمای شیعه را جلب کنند؛ در بستر چنین شرایطی، زمینه ی مضاعفی مهیا می شد تا سیاحانی که شناخت نازل و سطحی از واقعیات جامعه ی ایرانی و بخصوص تبریز داشتند؛ تحلیل های ناصواب درباره ی کیفیت ساختاری و کارکردی مسجد کبود ابراز کنند.