سازمان فضایی شهر تبریز در دوره ترکمانان و تاثیر آن بر نظام ارتباطی میان مرکز شهر قدیم با مرکز حکومتی جدید در پایتخت های صفویان

با ورود شاه اسماعیل اول (930-892 ه.ق.) به تبریز و بر تخت نشستن وی در دولتخانه صاحب‏ آباد سلسله صفویه در سال 907 ه.ق./1502م. تاسیس شد. شهر تبریز به ‏عنوان نخستین پایتخت صفویان، دارای سازمان فضایی تکوین یافته ‏ای از دوره ترکمانان (قراقوینلو و آق‏ قوینلو) بوده است. آنچه که ماهیت چنین ساختاری را نیرومند و تاثیرگذار ساخته بود چگونگی مرتبط ساختن مرکز شهر قدیم با مجموعه حکومتی جدید شهر بود. چنان‏ که طراحی ارسن حکومتی جدید در قزوین (962 ه.ق.) و اصفهان (1006 ه.ق.) به عنوان پایتخت ‏های بعدی صفویان، از این امر متاثر بوده است. در شهر تبریز میدان عتیق به عنوان فضای شهری کهن شهر، بواسطه فضاهایی تجاری مانند راسته‏ های بازار و قیصریه به میدان صاحب‏ آباد به عنوان میدان حکومتی جدید شهر مرتبط گشته بود. این نظام ارتباطی با تغییراتی در سلسله مراتب عناصر ارتباطی در پایتخت دوم صفویان شهر قزوین، در مجموعه دولتخانه باغ جعفرآباد، میدان سعادت ‏آباد، خیابان و مجموعه بازار نو قابل بازخوانی است. اما نقطه عطف این روند تکوینی در شهرسازی مکتب اصفهان و در پایتخت سوم صفویه به وقوع پیوسته است. تحقیق حاضر سعی در پاسخگویی به سوالات مرتبط با سازمان فضایی شهر تبریز در دوره ترکمانان، و چگونگی بکارگیری عناصر شهری در قالب یک نظام ارتباطی در پایتخت‏ های صفویان دارد. هدف از این مطالعه بررسی میزان تاثیرپذیری شهرسازی صفویه از الگوی سازمان فضایی شکل گرفته در دوره ترکمانان تبریز جهت برقراری ارتباط میان مرکز شهر قدیم و جدید است. بدین منظور جهت تبیین اهداف تحقیق مطالعه ‏‏ای تطبیقی ما بین ساختار صفوی سه شهر تبریز، قزوین و اصفهان به عمل آمد. با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی داده‏ ها جمع ‏آوری و تفسیر گردید. در نهایت با جمع‏ بندی مطالعات صورت گرفته، این نتیجه حاصل گشته که الگوی فضاهای تجاری و عمومی در قالب مجموعه بازار، جهت مرتبط ساختن مرکز شهر قدیم با مرکز حکومتی جدید، عاملی موفق به منظور ایجاد ساختار شهری انسجام یافته بوده است.