بررسی و تحلیل حیات تاریخی شهر درگزین در دوران اسلامی (براساس مستندات تاریخی و کاوش های باستان شناسی)

درگزین یا به عبارتی «شهر درجزین»، یکی از محوطه های مهم استان همدان در شهرستان رزن، متعلق به دوران اسلامی (از دوره ی سلجوقی تا پایان عصر صفوی) است. این منطقه به دلیل قرارگیری در یکی از دروازه های ورودی استان همدان، در طول تاریخ از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. پژوهش حاضر براساس شیوه ی تاریخی-تحلیلی و مبتنی بر داده های میدانی باستان شناسی و اسناد و مدارک مکتوب کتابخانه ای انجام شده است. با توجه به اهمیت درگزین، وجود برخی اطلاعات مستند از معماری و آثار فرهنگی این شهر، ضرورت مطالعه ی هدفمند باستان شناسی را طلب می نمود؛ بنابراین کاوش باستان شناسی این محوطه در سال 1391 ه‍.ش. برای واکاوی تحولات دوران اسلامی این ناحیه و شناخت دستاوردهای فرهنگی، هنری و اجتماعی شهر درگزین با اهداف و پاسخ به پرسش اصلی پیش رو انجام پذیرفت: باتوجه به موقعیت جغرافیایی مناسب و شرایط استراتژیکی درجزین و قرارگیری این ناحیه در حدفاصل مراکز سکونتی و حکومتی دشت های غربی و شرقی دوران مختلف اسلامی ایران، مانند: دشت زنجان، قزوین در ناحیه ی شمال غربی، ساوه و ری در نواحی شمال شرقی، و کرمانشاه و همدان در نواحی غربی و نیز با توجه به دوره های فرهنگی اسلامی آن، ظهور و حیات تاریخی درجزین چه تاثیری بر حیات و بقاء تاریخی و سیاسی ادوار مختلف سلجوقی تا صفوی را برعهده داشته است؟ شهر درگزین در مقاطعی از تاریخ، نقش با اهمیتی داشته است؛ به طوری که گاهی عظمت و شرح قلعه و اوضاع شهر با مناطقی مانند دیاربکر (در عراق) قیاس شده است. در دوره ی سلجوقی وزیرانی از این ناحیه بر منصب وزارت تکیه زده و توانسته اند در تاریخ ایران نقش آفرینی نمایند. به نظر می رسد که حضور این افراد در دستگاه اداری بر توسعه ی این منطقه از دوره ی سلجوقی به بعد براساس شواهد و متون تاریخی موثر واقع شده است. با استناد به متون تاریخی و جغرافیایی، این عوامل موجب شده تا درگزین در دوره ی صفوی نقش مهم تری در درگیری های عثمانی و صفوی (نیمگاه اول قرن 10 ه‍.ق.) ایفا نماید؛ چون تصرف منطقه ی همدان با تصرف درگزین ساده تر می نموده است؛ برای نمونه، «شاه اسماعیل صفوی» در جنگ چالدران برای تجدید قوای خود به درگزین همدان عقب نشینی کرد. دلایل این مدعا، دست به دست شدن قلعه ی درگزین در هنگام یورش قوای عثمانی به غرب ایران با ترسیم سه نقاشی از این شهر بوده است. این نقاشی ها و نمونه های آثار موجود و یافته های کاوش می تواند برای ادامه شناخت دقیق تر ماهیت درجزین رهنمون نماید.