سخن سردبیر مهمان

در دنیای کنونی، توجه به علم، فناوری، و نوآوری از مهم ترین عوامل زیربنایی برای توسعه پایدار هر کشورند، و یکی از ضرورت های توسعه علم، فناوری، و نوآوری ارایه تصویری واقع گرایانه و روشن از وضعیت کشور در این حوزه ها به صورتی مستمر است. بنابراین، کشورها و نهادهای مرتبط تدوین گزارش های تحلیلی، عملکردی، و مقایسه دستاوردهای کشور با سایر کشورهای منطقه و فرامنطقه ای را در دستور کار خود قرار می دهند، تا میزان نیل به اهداف و جایگاه مطلوب کشور را پایش و ارزیابی کنند، و در راستای نیل به پیشرفت گام بردارند. به صورتی کلی، هدف اصلی نظام پایش و ارزیابی در هر کشور، ارزیابی اثربخشی توامان کلیه بروندادها و اقدام های زیست بوم علم، فناوری و نوآوری در تمامی ابعاد اقتصادی، محیطی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، سازمانی و سلامت است. لیکن، پایش و ارزیابی از دو منظر طراحی و اجرا، اقدامی دشوار است. از یک سو، به نظام ملی ارزشیابی علم، فناوری، و نوآوری نیاز است که همگان در اثربخشی آن اتفاق نظر داشته باشند تا نتایجی که بر این اساس ارایه می شود مورد پذیرش جامعه باشد. این نظام، باید عملکردی روشن داشته باشد، و طراحی آن به گونه ای باشد تا نتیجه آن برای تصمیم سازان زیست بوم موصوف قابل اطمینان باشد. اهداف کلان و خرد به تناسب ظرفیت و محدودیت کشور، به صورت کوتاه مدت و بلندمدت تعیین شوند، و شاخص های ترکیبی،کلان، و خردی را شامل شود که مرتبط با اهداف مذکور، و هم سو با اسناد بالادستی طراحی شده باشند. همچنین، در گزینش معیارها و شاخص ها، ماهیت حوزه ها و رشته های علمی لحاظ شوند، در هنگام تفسیر داده ها از متخصص موضوعی استفاده شود تا ناآگاهانه از ظرفیت ها و چالش های پیدا و پنهان در دامنه موضوعی مربوط غفلت نشود، فواصل زمانی سنجش و ارزیابی و نیز نهادهای گزارش دهنده، گزارش گیرنده، و تحلیلگر مشخص باشند تا گزارش های منظمی از نظام در فواصل مشخص ارایه و امکان مقایسه وضعیت و تصمیم سازی بلادرنگ فراهم شود. از سوی دیگر، اندازه گیری در ماهیت اقدامی آسان نیست، زیرا ممکن است معیارها و ابزارهای مورد نیاز برای اندازه گیری، متاثر از شرایط زیست بوم تغییر کنند تا تصویر بهتری از وضعیت جاری حاصل آید. بنابراین، اجرای دقیق و متوالی پایش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری، اقدام پیچیده ای است. پیچیدگی به این دلیل است که باید شفافیت، دقت، و انصاف در سراسر فرایند ارزیابی اعمال و ملاحظه های ویژه زیست بوم در حین ارزیابی مشخص شود، معیارها متاثر از ملاحظه ها تغییر کنند، موارد اضطراری چون تاثیرات پاندمی کنونی بر سپهر علم، فناوری و نوآوری در حین فرایند پایش و ارزیابی مدنظر قرار گیرند و نیز بازخوردهای گزارش های قبلی در عملکرد پایش و ارزیابی بعدی لحاظ شود، تا اطلاعات درستی از وضعیت کنونی به دست دهد، و کشور به سوی وضعیت مطلوب هدف گذاری شده پیش رود. علم، تعصب را برنمی تابد، و پایش و ارزیابی نیز. بنابراین ، وجود تعصبات و سوگیری در نظام پایش و ارزیابی، تکیه بر یک شاخص به صورتی جداگانه برای تمامی رشته های علمی همچون شاخص هرش (اچ ایندکس)، یا تعداد پروانه های ثبت اختراع، همسان سازی شاخص ها و مبحث «نرمال سازی» بدون توجه به ظرافت های مربوط به حوزه های موضوعی و ماهیت رشته های علمی چون مقایسه صرف عملکرد پژوهشگران مربوطه بر اساس تعداد مقالات منتشره یا استنادهای دریافتی، غفلت از ابعاد گوناگون اثربخشی (آن چنانکه در بالا یاد شد)، و بی توجهی به کیفیت و کمیت برونداد یا اقدامی علمی، اثربخشی نظام را زیر سوال خواهد برد، زیرا اجازه نمی دهد بدنه علمی کشور به طور متوازن در هر سه حوزه علم، فناوری، و نوآوری رشد کند. در این راستا، گروهی از اندیشمندان برجسته در حوزه های علم سنجی و سیاست گذاری علم ملاحظاتی را بر شاخص های ارزیابی پژوهش وارد دانستند، که «بیانیه لایدن»[1] نام گرفت]1[، و به 25 زبان دنیا از جمله فارسی ترجمه شد[2]. این اصول که می توانند مبنای خوبی برای بازبینی نظام پایش و ارزیابی در هر کشوری باشند، به صورت خلاصه در ادامه آمده اند:   اصل اول: توجه توامان به کمیت و کیفیت با بهره گیری از نظر متخصصان مربوطه؛   اصل دوم: توجه به هم سویی پژوهش با ماموریت ها و اهداف پژوهشی موسسه، گروه و پژوهشگر؛  اصل سوم: توجه به ویژگی های بومی و ملی یک پژوهش (حوزه شاهنامه پژوهشی در ادبیات فارسی با آثار علمی در ادبیات انگلیسی عینا قابل مقایسه نیستند)؛  اصل چهارم: ضرورت شفافیت و وضوح از گردآوری داده ها، شاخص گزینی، تا داوری و ارزشیابی؛ اصل پنجم: ضرورت ایجاد امکان بازبینی برای پژوهشگران، جهت اطمینان از کیفیت و صحت ارزشیابی؛   اصل ششم: ضرورت توجه به تنوع انتشارات، عملکرد استنادی و تفاوت های رشته های علمی؛  اصل هفتم: ضرورت توجه به کیفیت عملکرد، تجربه، و تخصص پژوهشگر به جای تکیه صرف بر یک شاخص (چون شاخص هرش)؛ اصل هشتم: لزوم بهره گیری از شاخص های ترکیبی و اجتناب از گزینش شاخص های نادرست و نامشخص؛  اصل نهم: ضرورت توجه به تاثیرات حاصل از گزینش شاخصی خاص و ارزیابی بر آن اساس (برای نمونه استرالیا با تمرکز بر شاخص «تعداد مقالات» در فرمول حمایت مالی از دانشگاه ها و مراکز علمی در سال 1990، به افزایش کمیت مقالات با کیفیت پایین در سال 2000، دست یافت [2])؛ اصل دهم: اهمیت بازبینی و روزآمدسازی مستمر شاخص ها. شماره حاضر با نگاهی ویژه به اهمیت نظام پایش و ارزیابی، در تلاش است دغدغه اندیشمندان ایرانی متخصص حوزه علم، فناوری، و نوآوری را در قالب مباحثی چون بررسی سیاست های سنجش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری در ایران و جهان، ارایه تجارب جهانی در زمینه سنجش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری، تحلیل شاخص های سنجش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری در ایران، شناسایی چالش ها، الزام ها و راهکارهای سیاستی پیاده سازی نظام سنجش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری، پیشنهاد راهکارهای مطلوب مدیریت نظام سنجش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری، واکاوی و تحلیل نقش نهاد های ارزیابی علم، فناوری و نوآوری در کشور و آسیب شناسی عملکرد آنها، و آینده نگاری علم، فناوری و نوآوری ایران گرد هم آورد تا در نظام پایش و ارزیابی کنونی دقت شود، آسیب ها را شناسایی و پیشنهادهای سیاستی و اجرایی از دو منظر کلان و خرد را مطرح کند. بنابراین، از خوانندگان فاضل و علاقمند این شماره دعوت می شود تا رهنمودهای پیشنهادی را بررسی کنند و تجارب خود را در هر یک از سطوح نظام پایش و ارزیابی به اشتراک گذارند، تا شاهد اعتلای چشمگیر و مستمر علم، فناوری نوآوری در ایران باشیم. [1].