گونه شناسی دئیسم در قرن هفدهم و هجدهم با تکیه بر طبقه بندی ساموئل کلارک

دییسم به دیدگاهی فلسفی و الهیاتی درباره خداوند، انسان و دین اطلاق میشود. مقاله حاضر تلاشی است برای تحلیل مفهومی دییسم در قرن هفدهم و هجدهم، از طریق ریشه شناسی و روش تحلیلی توصیفی و قصد دارد با استفاده از طبقه بندی کلارک، تقسیمبندی یی کلی از دییسم ارایه کند. تعریف دانشنامه یی دییسم دچار ایهام و ابهام است و رجوع به فرهنگنامه های ریشه شناختی نشان میدهد که در تبدل واژه دیوس به دییسم، ظرایف ریشه شناختی این واژه چندان مورد توجه نبوده است. اما با گونه شناسی کلارک میتوان تمایز دییسم زمانه او از تییسم و گونه های مختلف این تفکر را بهتر شناخت. طبقه بندی چهارگانه کلارکی، بمثابه نخستین گزارش جامع از دیسیم، مدعی است که قرابت و شباهت دییسم به مسیحیت، از نوع اول تا نوع چهارم، بصورت پلکانی از حداقل به حداکثر میرود. دییستهای نوع اول، منکر مشیت الهی هستند، در حالیکه به وحدت، خالقیت و علم خداوند اعتقاد دارند. دییستهای نوع دوم، ضمن باور به گزاره های دییسم نوع اول، قوانین فیزیکی را مشیت الهی می انگارند اما شمول مشیت بر قوانین اخلاقی را نفی میکنند. دییستهای نوع سوم معتقدند مشیت تدبیری خداوند با کمالات اخلاقی او ارتباط دارد و خداوند با صفات عدالت، خیر و درستی بر این جهان حکم میراند. دییسم نوع چهارم، علاوه بر آموزه های فوق، جاودانگی روح و ثواب و عقاب اخروی را نیز میپذیرد. به ادعای کلارک، تمامی انواع دییسم مدرن در انکار وحی مسیحی مشترکند و یکی از تفاوتهای اساسی آنها با ادیان وحیانی، مفهوم شناسی و اعتقاد به وحی الهی است.