نسبت میان لذت و زیبایی در آرای خواجه نصیرالدین طوسی

نسبت میان لذت و زیبایی ازجمله پایدارترین نسب فلسفی در مباحث مربوط به فلسفه هنر و زیبایی شناسی در تاریخ فلسفه است. آرای تاریخی فلاسفه از افلاطون و ارسطو تا کانت، کروچه و هیدگر، مبنای متقن این ادعاست.متفکران مسلمان گرچه متاثر از نهضت ترجمه برخی از مبانی را از حکمت یونانی اخذ کردند لکن با اندیشه خلاق و ذهن نقاد و در عین حال متاثر از تعالیم اسلامی، روح جدیدی بدان دمیدند کما اینکه خواجه نصیر در مقالت هشتم اساس الاقتباس گرچه عنوان این مقالت را خطابه و ریطوریقا نهاد اما مستند خود در تبلیغ و وعظ و خطابه را آیه شریفه قرآن قرار داد: «پس خطابت را باین سبب بر جدل بوجهی تقدم باشد و اشارت نص تنزیل آنجا که فرموده است عز من قایل، ادع إلی‏ سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن موافق این ترتیب است» .و اما در ارتباط با مباحث مربوط به لذت و زیبایی، خواجه نصیر در مقالت فوق الذکر به بحث در مورد لذت و تحلیل آن در ارتباط با زیبایی و حسن پرداخت به ویژه که در آیه مورد اشاره، حسنه صفت موعظه و احسن، صفت مجادله است. این معنا در کنار بحث محققانه خواجه درباره محاکات و تخییل (که ترجمه Mimesis به عنوان بنیادی ترین نظریه فلسفه هنر است) در مقالت نهم اساس الاقتباس، آرای او را ازجمله فصول مورد توجه و ژرف مباحث زیبایی شناسی در تمدن اسلامی قرار داده است. خواجه با تعریف دقیق لذت  شرحی نسبتا تفصیلی در باب لذت و الزامات، شرایط و عوامل موثر در ایجاد آن (همچون قوه تخیل و توهم و نیز حیل لطیف، جودت ترتیب و محاکات صور حسن و قبیح) ارایه می دهد. بنابراین نه تنها در مقالت هشتم که در مقالت نهم نیز در شرح دقیق مفاهیمی چون تخییل و محاکات به نقش لذت در ایجاد حس زیبایی و نیز ادراک زیبایی شناختی انسان اشاره دارد. خواجه با تاکید بر اینکه گرایش وسیع مردمان به محاکات و تخیل (به جای تصدیق) لذت ذاتی محاکات است، نقش شعر را در ایجاد حس و ادراک زیباشناسانه انسان مورد توجه قرار می دهد دقیقا از آن رو که سبب التذاذ و تعجب نفس می شود.