چند فایده لغوی از دیوان کاتبی نیشابوری

شمس الدین محمد بن عبدالله کاتبی نیشابوری ترشیزی، شاعر و خطاط عهد تیموری است که تذکره نویسان و تاریخ نویسان ادبیات او را در شاعری و ابداع معانی ستوده اند. سال تولد او در تذکره ها ذکر نشده است. همین قدر می دانیم که در نیمه دوم قرن هشتم در روستای طرق (راوش) ترشیز نیشابور به دنیا آمده است. از اشاراتی که در دیوان وی هست، دانسته می شود که در نیمه دوم قرن هشتم و اوایل قرن نهم که تیمور زنده بود، کاتبی شاعری کامل بوده است. او در نیشابور از سیمی نیشابوری که ادیبی ذوفنون بود، تعلیم ادب و خط گرفت، خوشنویس شد و بدین جهت تخلص کاتبی را برگزید. کلیات آثار وی مشتمل است بر حدود ده هزار بیت شامل قصیده ها، ترکیب بندها، ترجیع بندها، مسمط ها، قطعه ها، رباعی ها، معماها و مثنوی های خمسه که تاکنون از دیوان او بخش غزلیات و از مثنوی های او تنها مثنوی مجمع البحرین و اخیرا محب و محبوب (سی نامه) چاپ شده است. کاتبی با بهره مندی از قالب های متنوع و مضامین خوب و توجه خاص به صنایع شعری و آوردن لغات و ترکیبات تازه توفیق یافته است که سهمی در غنای زبان فارسی داشته باشد. وی در قصیده سرایی به خاقانی و در مثنوی سرایی به نظامی نظر دارد و در مجموع، شاعری دشوارگو و زبان آور است. توجه فراوان به واژگان و لغات کمترآشنا برای کشف و درج معانی تازه و دشواریاب و به کارگیری انواع آرایه، التزام به استفاده از جناس در بیشتر ابیات، تکرار، واج آرایی و بهره گیری از کنایات و استعاره های پیچیده، تقلید و پاسخ گویی شعر شاعران گذشته، از ویژگی های عمده آثار اوست. آثار او مخزنی از لغات و تعابیر و ترکیبات کهن و مهم زبان فارسی است. در این مقاله پس از معرفی شاعر و آثارش، برخی از فواید لغوی اشعار او نمونه وار براساس شواهد و ابیاتی از متن دیوان در دو گروه معرفی و با پژوهش در متون دیگر بررسی شده است. نخست، آن ها که تا پیش از این در فرهنگ ها نیامده اند یا اگر در فرهنگ ها آمده اند، فاقد شاهد هستند یا تنها شاهدشان از شعر کاتبی است. دوم، مواردی که ابیات و شواهد دیوان کاتبی، آن ها را تبیین، تقویت و توجیه می کند.