گاهنگاری و تحلیل کاربری محوطه موسوم به قلعه سام در ولایت تاریخی ماسبذان (استان ایلام)

نواحی غرب ایران در طی دوره ساسانی و سده های نخستین اسلامی به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و نزدیکی به مراکز حکومتی از اهمیتی ویژه برخوردار بوده اند. از جمله نواحی مهم غرب ایران طی این ادوار، می توان به ولایت ماسبذان اشاره کرد. طبق تقسیم بندی های جغرافیایی دوره ساسانی و اسلامی، ماسبذان به ترتیب در قالب ایالت های کوست خوربران و جبال قابل تعریف است که شهر سیروان/شیروان کرسی آن به شمار می رفت. بنا به نظر پژوهشگران در جغرافیای سرزمینی کنونی ایران، ماسبذان منطبق بر بخش های شمالی استان ایلام است. قابلیت ها و امکانات طبیعی بالای منطقه و موقعیت ارتباطی مناسب باعث شکل گیری و گسترش استقرارها و بناهای مهمی در آن شده است. «قلعه سام» یکی از آثار ارزشمند این ناحیه محسوب می شود که علی رغم اهمیت ویژه آن (به لحاظ شاخصه های معماری) تاکنون ناشناخته مانده است. این بنا در تنگه «سی پله» در محدوده مرزی استان های لرستان و ایلام واقع شده است. قلعه سام از دو بخش مجزا (از نظر سازه ای) اما مرتبط با هم (از نظر کارکردی و تاریخ ساخت) تشکیل شده است؛ ساختار اصلی محوطه متشکل از بنای گنبددار آراسته به تزیینات گچ بری در پایین دست محوطه و دژی مستحکم در بالادست آن است. هدف مقاله حاضر آن است تا با اتکاء بر یافته های باستان شناختی و شواهد معماری موجود، ضمن معرفی و شناساندن قلعه سام، هویت کارکردی و گاهنگاری آن ارزیابی و مورد تحلیل قرار گیرد. رویکرد تحقیق تاریخی است و یافته ها با استفاده از روش یافته اندوزی از منابع کتابخانه ای و بررسی میدانی گردآوری شده اند. ویژگی های سازه ای و ریخت شناسی قلعه سام، بیانگر آن است که این بنا اقامتگاهی امنیتی متعلق به شخصی عالی رتبه بوده است. مشخصه های مکانی این بنا در ترکیب با سایر آثار موجود در تنگه سی پله، نشان از غلبه انگیزه های سیاسی و امنیتی در ساخت آن دارد. عناصر معماری، سفال های پراکنده در عرصه و پیرامون محوطه و تزیینات گچ بری به کار رفته در بنا، نشانگر ساخت آن در بازه زمانی اواخر دوره ساسانی و سده های آغازین اسلامی است.