مراتب ادراک از نگاه ملاصدرا

دو نظریه «تذکر» و «تجرید» که هریک به ترتیب به افلاطون و ارسطو منسوب است، در این مقاله بحث شده و سپس مراتب ادراک از دیدگاه مشهور بررسی شده تا در مقایسه با آن زمینه فهم دیدگاه صدرا بهتر فراهم شود. طبق دیدگاه مشهور آدمی از چهار مرحله ادراک برخوردار است که از ادراک حسی آغاز و با تجرید و انتزاع بیشتر صور محسوس به وسیله قوای مختلف نفس، مراتب ادراک به ترتیب پدید می آید تا می رسد به نزع تام و تجرید کامل صور محسوس به وسیله عقل و دریافت طبیعت خالص که بالاترین ادراک (ادراک عقلی) حاصل می گردد. ولی طبق دیدگاه صدرا پیش از هر چیز ادراک وهمی از صحنه خارج می گردد و وهم همان عقل تنزل کرده و ادراک وهمی، ادراک عقلی منسوب به امور جزیی و مشخص است. دیگر مراحل ادراک نیز نه بر اساس میزان تجرید صور محسوس از عوارض بیگانه باذات شی ء، بلکه ناشی از نحوه وجود درک کننده؛ یعنی نفس انسانی است. اگر نفس انسان پابست عالم حس باشد، ادراک او ناگزیر در همین محدوده و منحصر به امور حسی خواهد بود. اگر نفس انسان ساکن کوی خیال باشد، ادراک او نیز خیالی است و اگر نفس بتواند مقیم عالم عقل گردد، می تواند از ادراک عقلی برخوردار گردد. از نگاه صدرا ادراک و معرفت آدمی نحوه وجود او است که می تواند با صیرورت نفس به سوی کمال، تکامل یابد نه به حسب تجرید که هرچه میزان تجرید مدرک بیشتر، انسان بتواند به ادراک والاتر دست یابد.