نظریه علامه مصباح درباره ارجاع اولیات به علم حضوری و تاثیر آن در مبانی علوم انسانی

یکی از مباحث مهم و موثر در فلسفه علوم انسانی، اثبات واقع گرایی در ارزش های انسانی و رد نسبیت است. بنا بر مبانی حکمت اسلامی در فلسفه علوم انسانی، ارزش های انسانی ریشه در واقعیات عینی دارد و ذهن بشر فارغ از شرایطی که آن را احاطه نموده، می تواند آن واقعیات را شناخته و به دیگران نیز بشناساند. این بدان معناست که اگر بخواهیم در شناخت واقعیات علوم انسانی و ارزش های مطرح در آن قدم برداریم، باید ذهن را از سلیقه ها، برداشت های شخصی و از سلایق عمومی و توافقات جمعی به طور کلی رها سازیم و به ندای عقل و استدلال های آن اکتفا نماییم. اما برخی بر این باورند که حتی با فرض مزبور نیز رهایی از شرایط ذهنی امکان پذیر نیست؛ چراکه سیر استدلال عقلی لاجرم و در نهایت به دو گزاره پایه و بدیهی ختم می گردد که هیچ دلیلی بر تطابق آنها با عالم واقع وجود ندارد، جز آنکه ذهن و ساختار آن فعلا به گونه ای است که این قضایا را بر نقیضشان ترجیح داده است. پس قضایای بدیهی به جای مطابقت با واقع، صرفا به دلیل مطابقت با ساختار ذهن و شرایط آن پذیرفته می شوند، ولذا نسبی اند. وقتی قضایای پایه و بدیهی نسبی باشد، پس تمامی قضایای مبتنی بر آنها، به خصوص علوم انسانی نیز نسبی و وابسته به ساختار ذهن تلقی می گردند. در مقابل، برخی اندیشمندان مسلمان با تقسیم گزاره های بدیهی به وجدانی و اولی، به مساله مزبور پاسخ داده اند. پاسخ ایشان در قسم وجدانیات به دلیل وجود محکی آنها نزد نفس، روشن و مورد قبول است. اما معیار صدق بدیهی اولی، به دلیل قول به حکایت آنها از مصادیق محقق و عدم علم حضوری به آنها، همواره مورد بحث و مناقشات فراوان بوده و هست. در این میان، علامه مصباح یزدی ما را به سرمنزلی بدیع فرا می خواند. ایشان معیار صدق این دست از قضایا را نیز در ارجاع به علم حضوری می پوید. تبیین دقیق این نظریه در بخش اولیات و ارتباط وثیق آن با اعتبار علوم انسانی، مقصد اصلی این نوشتار است. ازاین رو با امید به خداوند، در این مقاله سعی داریم به روش توصیفی تحلیلی به آن دسته از دغدغه های اندیشمندان در باب ارزش شناخت علوم انسانی که به دلیل ابهام در معیار صدق اولیات ایجاد گشته، پاسخ قانع کننده ای ارایه دهیم.