ارزیابی انتقادی خاورمیانه پژوهی در مصر

مراکز تحقیقاتی و مطالعاتی تخصصی، در سراسر جهان، خانه تخصصی تصمیم گیران سیاسی محسوب می شوند، زیرا اول اینکه، کار این مراکز با هر آنچه که امنیت ملی را تامین می کند، ارتباط تنگاتنگی دارد؛ دوم اینکه، این مراکز تحقیقاتی به بخشی جدایی ناپذیر از سیاست گذاری و تصمیم سازی تبدیل شده اند؛ سوم اینکه، در صحنه سیاسی و توسعه در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، نقش اساسی دارند؛ چهارم اینکه، می توانند با شناخت مسایل دقیق حوزه کاری خود و با ارایه برنامه و دستور کار و راهکارهای مناسب، به نظام تصمیم گیری کمک کرده و باعث پیشرفت ملت ها و مردم شوند و در دستیابی به امنیت ملی، نقش اساسی داشته باشند؛ پنجم اینکه، مراکز تحقیقاتی نقش مهمی در هدایت جهان امروز دارند و ابزاری مهم در توسعه و ایجاد بسیاری از پروژه های حیاتی مرتبط با دولت و جامعه و مطالعه هر آنچه که مربوط به آنهاست با رویکردی علمی و شناختی هستند. خاورمیانه پژوهان و مقامات مصری، دیدگاهی بدبینانه نسبت به این منطقه دارند و آن را مملو از هرج ومرج، بی ثباتی، درگیری های خونین و بحران های طولانی می دانند و معتقدند کشورهای این منطقه با تهدیدات وجودی مواجه هستند. دیدگاه آنها نسبت به جایگاه مصر در منطقه، بدین صورت است که آنها مصر را یک قدرت منطقه ای به شمار می آورند؛ بدون اینکه به دنبال رهبری منطقه باشد. این دیدگاه کلی، وجود دولت های فروپاشیده و ضعیف را سبب کمک به هرج ومرج منطقه می داند و راه حل مشکلات منطقه را نیز دولت و ارتش های ملی در نظر می گیرد. در مورد نقش کشورهای غربی به عنوان بخشی از راه حل مشکلات امنیتی در منطقه نیز دو دیدگاه وجود دارد؛ یک دیدگاه، از نقش و مشارکت این کشورها استقبال می کند و دیدگاه دیگر، مشارکت این کشورها را به معنای تامین منافع غربی می داند که کمکی به حل وفصل مسیله های امنیتی در منطقه نمی کنند. اولویت موضوعی که مصر برای سیاست خارجی و امنیتی منطقه ای خود بر می گزیند، مبارزه با تروریسم است و حل وفصل مسیله فلسطین را سبب رفع بهانه اصلی تروریست ها برای توجیه جنایات خود می داند. موضوعات بررسی شده نشان می دهد که به ترتیب موضوعات امنیتی سیاسی و راهبردی، موضوعات مربوط به توسعه پایدار، موضوعات مرتبط با امنیت سایبری و موضوعات حوزه اقتصادی، بیشترین میزان پژوهش ها را در مراکز پژوهشی مصر به خود اختصاص داده اند. ازجمله مهم ترین مراکز دانشگاهی خاورمیانه پژوهی در مصر عبارت اند از: دانشگاه آمریکایی در قاهره، دانشگاه بین المللی مصر، دانشکده سیاست و اقتصاد دانشگاه سویز، دانشکده مطالعات اقتصادی و علوم سیاسی دانشگاه اسکندریه، دانشکده سیاست و اقتصاد بنی سویف، دانشکده نظامی ناصر، مرکز تحقیقات خاورمیانه و آینده پژوهی دانشگاه عین الشمس، دانشگاه آزاد برلین در قاهره، مرکز شرق شناسی دانشگاه قاهره. مهم ترین مراکز خاورمیانه پژوهی اندیشکده ای در مصر نیز عبارت اند از: شورای امور خارجه مصر، مرکز پشتیبانی اطلاعات و تصمیم گیری، مرکز مطالعات سیاسی و راهبردی الاهرام. مهم ترین نشریه های معتبر خاورمیانه پژوهی در مصر عبارت اند از: نشریه تحقیقات خاورمیانه، نشریه افق های عربی و منطقه ای، نشریه تحقیقات و مطالعات عرب، نشریه عربی مطالعات جغرافیایی، نشریه علمی دانشکده مطالعات اقتصادی و علوم سیاسی دانشگاه اسکندریه، نشریه مطالعات سیاسی و اقتصادی دانشگاه سویز، نشریه شرق شناسی، نشریه مطالعات عرب، نشریه سیاست و اقتصاد دانشگاه بنی سویف، نشریه دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه قاهره، نشریه مرکز تمدن های مدیترانه ای، امنیت ملی و راهبردی، نشریه جغرافیای عربی و مجله بین المللی سیاست عمومی در مصر. پژوهشگران مصری، ضمن پذیرش جایگاه منطقه ای ایران، از یک سو به دنبال تنش زدایی با ایران و از سوی دیگر، به دنبال جلوگیری از افزایش تنش هستند؛ اما در عین حال، تلاش دارند تا جانب کشورهای عربی را بگیرند و برای مواجهه با اقدامات ایران در منطقه، حمایت از پان عربیسم و تقویت ارتش های کشورهای عربی را یک ضرورت می دانند؛ اما در روایت امنیتی و ایدیولوژیکی از ایران، دو دیدگاه متفاوت وجود دارد. در حالی که از یک سو بخشی از اقدامات ایران را سبب ناامنی در منطقه می دانند؛ اما برخی از آنها را که برای مواجهه با افراط گرایان سنی در منطقه است، سبب تامین امنیت خاورمیانه درنظر می گیرند. نگرانی های انتقادی که خاورمیانه پژوهان مصری به این نوع پژوهش ها وارد دانسته اند، عبارت اند از: • توجه ویژه و دقیقی از سوی خاورمیانه پژوهان مصری به مسایل داخلی (به ویژه مسایل مربوط به حوزه های اجتماعی و سیاسی) کشورهای عربی خاورمیانه نمی شود. • نگرانی از آنکه رویکرد محافظه کارانه و سیاستی رهبران مصر بر چگونگی تحلیل های موجود در این پژوهش ها غالب شود. • نگرانی از آنکه پژوهش ها حول منطقه خاورمیانه، صرفا معطوف به نیازها و درخواست های حاکمیتی مصر باشد و نتواند نیازهای واقعی جامعه علمی و دانشگاهی مصر، منطقه و جهان را تامین کند. به عبارتی، بایستی دانش جدای از قدرت باشد. • دسترسی آزاد و بدون مانع پژوهشگران به منابع آرشیوی و اسناد به عنوان بخشی از داده های پژوهش وجود ندارد. • نبود آزادی عمل و آزادی فکر نویسندگان در انتخاب موضوعات و تحلیل آنها و ترس و نگرانی نویسندگان از عواقب آنچه که می نویسند. • لزوم ادغام پژوهش های منطقه ای در پژوهش های جهانی به منظور تولید دانشی که برای جهان مفید و کاربردی باشد. • لزوم نظریه پردازی برآمده از تجربیات خاورمیانه جهت کمک به رشته های علوم سیاسی، علوم اجتماعی و علوم راهبردی _ امنیتی به جای تمرکز صرف در توصیف و تحلیل وقایع خاورمیانه بایستی مدنظر قرار گیرد. • لزوم ایجاد و تقویت نظریات و دیدگاه های «غیر غربی» در مطالعات منطقه ای بایستی در نظر گرفته شود. • لزوم توجه به آینده نگاری و آینده پژوهی به منظور پردازش سناریوهای بدبینانه و خوش بینانه باید مدنظر قرار گیرد تا با جلوگیری از وقوع آنچه که در زمان حال نامطلوب است، به ساخت آینده بهتر در منطقه خاورمیانه کمک کند. چشم انداز خاورمیانه پژوهی در مصر تحت قدرت نظامیان، نشان دهنده آن است که مدت زمان بسیار زیادی طول خواهد کشید تا نخست، مقامات دولتی که دچار بی اعتمادی و بدگمانی به محققان هستند، متقاعد شوند که تحقیقات مستقل، لزوما با افشاگری علیه دولت تفاوت دارد؛ دوم، مقامات دولتی، همکاری های پژوهشی و مطالعاتی میان خاورمیانه پژوهان داخلی و خارجی و به ویژه با پژوهشگرانی که در «محل مدنظر پژوهش» تحقیق می کنند را به معنای جاسوسی و افشای اطلاعات کشوری ندانند؛ سوم، شرایط امن و دسترسی به اطلاعات را برای انجام پژوهش و مطالعات برای محققان فراهم آورند.