نوسان جمعیت زمستان گذران خانواده مرغابیان (Anatidae) در تالاب های حوضه بختگان، ایران

خانواده مرغابیان (Anatidae) به دلیل رفتار مهاجرتی، پراکنش وسیع و تراکم جمعیت زیاد به عنوان شاخص زیستی تالاب ها به شمار می روند. تالاب های حوضه بختگان شامل سه تالاب بختگان، طشک و کمجان در استان فارس از زیستگاه های مهم گونه های مرغابیان در فلات مرکزی ایران است. هدف از این تحقیق ارزیابی روند نوسان های جمعیت زمستان گذران خانواده مرغابیان در تالاب های حوضه بختگان در بازه بلند مدت 52-ساله از سال 1967 تا 2018 میلادی (1397-1346 شمسی) است.

جمعیت و تنوع مرغابیان از داده های 52-ساله سرشماری سازمان حفاظت محیط زیست به دست آمد. برای بررسی وضعیت کنونی زیستگاه، روایی داده ها و پایش جمعیت های مرغابیان از نتایج مطالعات میدانی در سال 2019 (1398-1397) استفاده شد. از 21 گونه مرغابیان در تالاب های بختگان، نه گونه با جمعیت بیش از 50 فرد در سال و در حداقل 20 سال مشاهده، به همراه گونه آسیب پذیر اردک سرحناییAythya ferina  به تفضیل بررسی شدند. روند سالانه جمعیت کل مرغابیان، تعداد گونه ها در هر سال، سهم مرغابیان از جمعیت و تنوع پرندگان آبزی تالاب های بختگان و روند آماری نوسان جمعیتی گونه ها تجزیه و تحلیل شدند. روند نوسان های بلند مدت جمعیت گونه های مرغابیان با استفاده از بسته آماری RTRIM و کاربرد شاخص های چندگونه ای MSI محاسبه شد.

نتایج و بحث:

در مجموع 21 گونه از مرغابیان از جمله گونه در خطر انقراض (EN) اردک سرسفید Oxyura leucocephala ، گونه های آسیب پذیر (VU) اردک مرمریMarmaronetta angustirostris  و اردک سرحنایی و گونه نزدیک تهدید (NT) اردک بلوطیAythya nyroca  در تالاب های حوضه بختگان شناسایی شدند. میانگین جمعیت مرغابیان در دوره 31-ساله (2008-1988) بیش از 169000 فرد بود ولی در ده سال پایانی (2018-2009) به 6623 فرد کاهش یافته است. بیشترین تعداد جمعیت کل مرغابیان در سال 1995 با 632510 فرد و کمترین تعداد هم با 1135 فرد در سال 2016 بوده است. بیشترین و کمترین تعداد گونه نیز در سال های 2000  و 2010 به ترتیب با 13 و سه گونه بود. روند آماری نوسان جمعیت نشان داد که غاز خاکستری Anser anser در بلند مدت دارای کاهش شدید با شیب 21- درصد، تنجه Tadorna tadorna  دارای کاهش شدید (4/8- درصد)، آنقوت Tadorna ferruginea  با جمعیت پایدار و شیب صفر درصد، اردک سرسبزAnas platyrhynchos  و خوتکای اوراسیایی Anas crecca دارای کاهش شدید به ترتیب با شیب 1/12- درصد  و 5/6- درصد بوده است. نتایج بیان گر  سهم بالای تالاب های بختگان برای گونه های مرغابیان طی دهه های 1990 تا اوایل دهه 2000 در تالاب های استان فارس بود ولی در 15 سال گذشته، جایگاه خود را از دست داده است. این تالاب ها در گذشته زیستگاه جوجه آور تابستانه برای اردک مرمری بودند ولی در سال های اخیر، گزارشی از جوجه آوری آن دریافت نشده است. کاهش تراز آبی، خشک شدن پهنه های آبگیر و دگرگونی متغیرهای زیستگاهی از مهم ترین عوامل کاهش جمعیت و تنوع مرغابیان بوده است.

خانواده مرغابیان بیش از 30 درصد تنوع گونه ها و بیش از 53 درصد جمعیت کل پرندگان آبزی تالاب های بختگان را دارا هستند. در حال حاضر تنها در بخش کوچکی از تالاب طشک در محدوده چشمه گمبان امکان زمستان گذرانی برای مرغابیان وجود دارد. بازسازی، احیاء و حفاظت مستمر و اثربخش از زنجیره تالاب های حوضه بختگان مستلزم اختصاص آب مورد نیاز از منابع آبی متنوع برای پایداری زیستی آن است. در صورت افزایش سطح و عمق پهنه های آبی، احتمال افزایش جمعیت و تنوع مرغابیان غواص و ماهی خوار مورد انتظار است. به دلیل اهمیت مشارکت ذینفعان در برنامه های حفاظت و احیاء تالاب ها لازم است با توجه به شرایط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی، نسبت به تخصیص حق آبه زیستی و حفاظت مشارکتی از تالاب اقدام نمود.