بررسی فنی و اقتصادی کاشت گندم آبی با خطی کار رایزبد (کشت روی پشته های بلند) و خطی کارهای رایج (مطالعه موردی: شهرستان پارس آباد)

گندم در بسیاری از کشورها از جمله ایران، به عنوان یک محصول راهبردی تلقی می شود و نقش ویژه ای در تغذیه و تامین انرژی بخش قابل توجهی از مردم جهان دارد. علاوه بر جنبه های اقتصادی، تولید این محصول اهمیت بالایی از نظر تامین امنیت غذایی دارد. با توجه به افزایش جمعیت جهانی و محدودیت منابع، تلاش های جدی برای بهینه سازی فرآیندهای کشاورزی و بهبود بهره وری آن ها در حال انجام است. در این راستا، کشت روی پشته های دایمی مرتفع که با نام رایزبد (Raised Bed) شناخته می شود، به عنوان یک روش نوین و کارآمد در تولید محصولات مختلف از قبیل گندم مطرح شده است. در بسیاری از مناطق جهان از جمله ایران، بزرگ ترین محدودیت تولید محصولات کشاورزی، آب است. کشت رایزبد می تواند باعث بهبود بهره وری مصرف آب شود و در نتیجه می توان با منابع آبی در دسترس، محصول بیش تری تولید کرد که البته این افزایش تولید، به غیر از نقش این روش در بهبود عملکرد در واحد سطح است. همچنین، در این روش فقط در اولین سال تشکیل پشته ها نیاز به عملیات تهیه بستر عمیق است و با حذف نیاز به خاک ورزی عمیق در سال های بعد، مصرف انرژی نیز کاهش می یابد. در رابطه با اثرات مختلف روش کشت رایزبد، مطالعات محدودی در برخی مناطق جهان و روی محصولات مختلفی صورت گرفته است، اما نبود اجماع میان این پژوهش ها و نیز تعمیم پذیری پایین نتایج در حوزه کشاورزی، این نیاز را ایجاد می کند که مطالعات جداگانه ای برای هر منطقه و هر محصول انجام شود. در مطالعه حاضر، اثر استفاده از خطی کار ویژه کشت رایزبد در مقایسه با بذرکارهای مرسوم روی کیفیت کاشت، مصرف آب، عملکرد، هزینه ها و سود اقتصادی کشت گندم آبی مورد بررسی قرار گرفت.

به منظور بررسی عملکرد بذرکارهای مختلف در یک سیستم تناوبی مبتنی بر گندم آبی، آزمایشی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تیمار و چهار تکرار در کشت و صنعت مغان واقع در شهرستان پارس آباد استان اردبیل در سال زراعی 1401-1400 اجرا شد. تیمارها شامل کاشت با خطی کار رایزبد (چهار خط روی پشته های بلند به عرض 75 سانتی متر)، کاشت با خطی کار معمولی غلات (سه خط روی پشته هایی به عرض 60  سانتی متر) و کاشت با خطی کار غلات فاقد جوی و پشته ساز (بذرکاری + جوی و پشته سازی) بودند. صفات اندازه گیری شده شامل ظرفیت مزرعه ای کارنده، میزان شکستگی بذر، ضریب یکنواختی توزیع بذر (افقی و عمودی)، درصد سبزشدگی، کارایی مصرف آب، تعداد سنبله در واحد سطح، تعداد دانه در سنبله، عملکرد دانه و شاخص برداشت بود. برای تحلیل مالی (ارزیابی اقتصادی) از روش بودجه بندی جزیی و نرخ بازده نهایی استفاده و مقایسه میانگین ها با آزمون LSD انجام شد. برای تجزیه وتحلیل اقتصادی و آماری داده ها، از نرم افزارهای Excel و SPSS استفاده شد.

یافته های تحقیق: 

نتایج نشان داد که اثر کاشت روی پشته های بلند بر بیش تر صفات مریوط به اجزای عملکرد در سطح احتمال پنج درصد و بر شاخص برداشت و عملکرد محصول در سطح احتمال یک درصد معنی دار بود. بیش ترین عملکرد گندم در کاشت با خطی کار رایزبد با میانگین 75/8611 کیلوگرم در هکتار به دست آمد که نسبت به روش های دوم و سوم به ترتیب هفت و هشت درصد بیش تر بود. شاخص برداشت در این سه روش کاشت، به ترتیب 54/47، 62/42 و 26/41 درصد به دست آمد. نتایج تحلیل مالی نشان داد که استفاده از بذرکار رایزبد بیش ترین سودآوری را به همراه داشت. سود خالص حاصل از این سه روش کشت به ترتیب 85/87، 91/51 و 51/42 میلیون ریال در هکتار بود. نرخ بازده نهایی جایگزینی کاربرد بذرکار رایزبد نسبت به بذرکار معمولی و بذرکار فاقد جوی وپشته ساز نیز به ترتیب 95/123 و 73/173 درصد محاسبه شد.

استفاده از خطی کار رایزبد در همان سال اول باعث افزایش قابل توجه در سود خالص می شود، ولی برای بررسی جامع تر، نیاز به مطالعات چندساله دارد. نیاز به خاک ورزی عمیق تر و تشکیل پشته های بلند در اولین سال و نیز قیمت بالا و ظرفیت مزرعه ای پایین خطی کار رایزبد، باعث افزایش هزینه های عملیات تهیه بستر و کاشت شد، اما صرفه جویی در مصرف بذر تا حدودی تعدیل کننده این افزایش هزینه بود. در مقابل، افزایش درآمد حاصل از افزایش معنی دار عملکرد محصول، بسیار بیش تر از تغییرات هزینه بود. علاوه بر افزایش سود مستقیم کشاورزان، صرفه جویی در مصرف آب و انرژی در روش کاشت رایزبد، از دیگر دلایل اولویت این روش نسبت به روش های مرسوم است، زیرا کشاورزان هزینه واقعی این دو نهاده را پرداخت نمی کنند. به هر حال، برای رفع موانع گسترش این روش کاشت، به مطالعات بیش تری نیاز است.