بررسی تغییرات ریختی ماهی کفال طلایی Chelon auratus (Risso, 1810) در بخش جنوبی حوضه دریای کاسپین با استفاده از روش ریخت سنجی هندسی

ماهی کفال طلایی (Chelon auratus) دومین رتبه صید را در بین ماهیان استخوانی حوضه دریای خزر (پس از ماهی سفید) با حدود 20 درصد دارد. مطالعه ماهیان در اکوسیستم های آبی از نظرهای مختلفی ازجمله رفتارشناسی، بوم شناسی، تکاملی، فیزیولوژی و ارزیابی ذخایر آنها اهمیت دارد. ویژگی های ریختی نقش به سزایی در فرآیندهای زیستی آنها ازجمله تغذیه، تولید مثل و بقا در اکوسیستم های آبی ایفا می کند و شاخص مهمی در انتخاب زیستگاه و رفتارهای شناگری آنها است؛ همچنین منعکس کننده وضعیت زیستگاهی و ویژگی های ژنتیکی ماهی است. برای تفکیک جمعیت های ماهیان از روش های متعددی همچون ژنتیک، استخوان شناختی، رشد، هم آوری و ریخت شناختی سنتی و هندسی استفاده می شود. در این مطالعه، تنوع ریختی این گونه در سال 1400-1399 با استفاده از نمونه های جمع آوری شده در سواحل گیلان و مازندران از آستارا تا ساری بررسی شد.

برای این پژوهش، تعداد 170 عدد ماهی کفال طلایی از سواحل آستارا (23 نمونه)، بندر انزلی (33 نمونه)، کیاشهر (23 نمونه)، لنگرود (27 نمونه)، رودسر (7 نمونه)، چالوس (30 نمونه)، محمودآباد (14 نمونه) و ساری (13 نمونه) با استفاده از تور محاصره ای (پره) صید شد. در محل صید، تصویربرداری از نیمرخ چپ نمونه ها صورت گرفت؛ سپس در نرم افزار tpsDig2 تعداد 14 نقطه لندمارک روی تصاویر دوبعدی نمونه ها تعریف و رقومی سازی شد. داده های رقومی پس از آنالیز پروکراست، با استفاده از آنالیزهای آماری چندمتغیره ازجمله تجزیه به مولفه های اصلی (PCA)، تحلیل همبستگی کانونی (CVA) براساس ارزش P حاصل از آزمون جایگشت (با 10000 تکرار) در آزمون NPMANOVA و تحلیل خوشه ای (CA) تحلیل شد؛ همچنین الگوهای تغییر شکل هر جمعیت نسبت به شکل میانگین جمعیت ها در شبکه تغییر شکل مصورسازی شد.

نتایج تحلیل مولفه های اصلی، شش مولفه را در جایگاه مولفه های اصلی در بیان تغییرات بین جمعیت های مطالعه شده نشان داد. بر اساس نتایج نمودار پراکنش جمعیت ها در تحلیل مولفه های اصلی، بین جمعیت ها هم پوشانی وجود داشت و جمعیت های انزلی، رودسر و کیاشهر از جمعیت های ساری و محمودآباد تفکیک شد. بیشترین فاصله ماهالانوبیس و پروکراست بین جمعیت های کیاشهر و ساری محاسبه شد. آزمون NPMANOVA براساس ارزش p نشان داد بین جمعیت های مطالعه شده به جز ساری - محمودآباد و چالوس - محمودآباد تفاوت معنی داری وجود دارد؛ همچنین در آنالیز خوشه ای، جمعیت های چالوس، لنگرود و ساری در یک خوشه و جدا از سایر جمعیت ها قرار گرفت. براساس نمودار شبکه تغییر شکل بدن، بین جمعیت های مطالعه شده ازلحاظ ریختی تفاوت وجود داشت؛ به طوری که جمعیت چالوس بیشترین و جمعیت لنگرود کمترین عمق بدنی را داشت و موقعیت پوزه به سمت بالا، در جمعیت های انزلی، کیاشهر، لنگرود، محمودآباد و رودسر مشاهده شد؛ به علاوه جمعیت لنگرود و کیاشهر دارای ساقه دمی کوتاه تر نسبت به سایرجمعیت ها بود و پوزه درازتر در جمعیت آستارا مشاهده شد. عمق سر نیز در دو جمعیت آستارا و چالوس بیشتر و همچنین جمعیت چالوس نسبت به سایر جمعیت ها دارای موقعیت باله پشتی و مخرجی قدامی تری بود.

نتایج نشان داد بین جمعیت های بررسی شده ازلحاظ ریختی تفاوت معنی داری وجود دارد (05/0<p) و عمده تفاوت های مشاهده شده مربوط به اندازه سر، عمق بدن، موقعیت باله پشتی و طول ساقه دمی بود که ممکن است نشان دهنده جدایی جمعیت های مطالعه شده کفال طلایی در پاسخ به شرایط محیطی باشد. از آنجایی که عوامل زیستی و غیر زیستی در مناطق مختلف حوضه ایرانی دریای کاسپین در حد کم تا متوسط اختلاف دارند و کفال ماهیان گونه های دریایی هستند و در طی سال مهاجرت هایی در جهت شمال - جنوب و تاحدی شرق - غرب دارند، تفاوت نداشتن کامل جمعیت های مناطق مختلف انتظار می رفت؛ با این حال خیلی از مطالعات ژنتیکی انجام شده بیانگر تمایزداشتن یا درحال تمایز بودن جمعیت های مناطق دور از هم این گونه در حوضه ایرانی دریای کاسپین است.