بررسی اثر عوامل اکولوژیک بر ترکیبات شیمیایی اسانس گونه دارویی چای کوهی

طبق مطالعات انجام شده، فاکتورهای محیطی می تواند بر متابولیت های ثانویه در گیاهان اعم از اسانس و ترکیب شیمیایی آن تاثیر بگذارد. ازاین رو، درک اثر این عوامل و اینکه در میان عوامل محیطی کدام پارامترها نقش موثرتری بر کمیت و کیفیت ترکیبات ثانویه مستخرج از گیاهان دارند امری ضروریست. این مطالعه با هدف بررسی و مقایسه اثر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و عوامل اقلیمی شامل دما و بارندگی بر ترکیبات شیمیایی اسانس گونه دارویی چای کوهی (Stachys lavandulifolia) در دو دامنه شمالی و جنوبی مرتع باغ تیلک ساری انجام شده است.

این پژوهش در رویشگاه مرتعی باغ تیلک که از مراتع ییلاقی استان مازندران است انجام شد. به منظور نمونه برداری نمونه های گیاهی، با توجه به پراکنش لکه ای گیاه در منطقه، سرشاخه های هوایی گیاه به صورت تصادفی در سه لکه انتخابی با سه تکرار از دو دامنه شمالی و جنوبی در اواخر خردادماه برداشت شدند. سپس نمونه های خاک نیز در پای گیاه از عمق 30-0 سانتی متری برداشت گردید. پس از انتقال نمونه ها به آزمایشگاه، اسانس گیاهان توسط دستگاه کلونجر استخراج و ترکیب آنها توسط دستگاه GC و GC/MS مشخص شد. نمونه های خاک نیز براساس دستورالعمل های موجود اندازه گیری و ارزیابی شدند. همچنین، اطلاعات هواشناسی مورد نیاز از ایستگاه هواشناسی کیاسر به دست آمد. برای تجزیه وتحلیل داده های کمی و کیفی خاک و اسانس، ابتدا نرمال بودن داده ها با استفاده از آزمون کولموگراف- اسمیرنوف بررسی شد. پس از تایید نرمال بودن داده ها، با استفاده از آزمون T- student مستقل، مقایسه ترکیب های شیمیایی گیاه و شاخص های کیفیت خاک در دو دامنه شمالی و جنوبی توسط نرم افزار SPSS نسخه 22 انجام شد و تحلیل روابط بین داده های ترکیب شیمیایی گیاه با شاخص های کیفیت خاک و داده های اقلیمی با روش تجزیه به مولفه های اصلی PCA در محیط PC ord5 انجام گردید.

نتایج نشان داد که میزان بازده اسانس در دامنه جنوبی به طور معنی داری P≤0.05)) بیشتر از دامنه شمالی است. همچنین در میان ترکیبات به دست آمده از اسانس، ترکیبات α-Pinene، α-Fenchene، p-cymene، Sabinene، Thymol، α –Thujene، Limonene، GermacreneD، bicyclogermacrene و cis-sabinene hydrate با بالاترین مقدار، اختلاف معنی داری را از خود در دو دامنه نشان دادند. داده های حاصل از تجزیه مولفه های اصلی در ارتباط با عوامل خاکی و اقلیمی با ترکیبات اسانس حکایت از آن دارد که فاکتورهای شیمیایی خاک شامل هدایت الکتریکی، ماده آلی، منیزیم، شاخص پایداری خاکدانه، وزن مخصوص ظاهری، شن و سیلت ارتباط قوی تری در مقایسه با سایر فاکتورها دارند. همچنین در این تحلیل فاکتورهای خاکی از قبیل وزن مخصوص ظاهری، اسیدیته، کلسیم، شن و عامل اقلیمی دما ارتباط مثبت و مستقیمی با ترکیبات Sabinene، β- Pinene، Myrcene، α-phellandrene، p-cymene، Limonene، cis-sabinene hydrate، thymol، Germacrene D، bicyclogermacrene و Phytol دارند. همچنین فاکتورهای خاکی از قبیل هدایت الکتریکی، ماده آلی، وزن مخصوص ظاهری، سیلت، آهک، فسفر، سدیم، نسبت جذب سدیم و عامل اقلیمی بارندگی رابطه منفی و معکوس با ترکیبات Cyclofenchene، 1-8-Cineole، cis-ocimene، α-Terpineol، Terpinene -4- acetate، Bicyclo، Caryophyllene و Hexadecanoic acid  برقرار کردند.

دستاورد حاصل از این پژوهش گویای آن است که عملکرد کمی و کیفی گیاهان دارویی متاثر از عواملی مانند نوع گونه، خصوصیات اقلیمی، ویژگی های خاک و شرایط توپوگرافی بوده و تاثیر عوامل محیطی بر اجزای متابولیت های ثانویه می تواند به دلیل اثرهای مختلف این عوامل بر مسیرهای بایو سنتزی این ترکیب ها در گیاه باشد. همچنین این مطالعه نشان داد که میزان بازده اسانس دریافتی از گیاه چای کوهی در دامنه جنوبی رویشگاه باغ تیلک به طور معنی داری بیشتر از دامنه شمالی می باشد، ازاین رو توصیه می گردد برای بهره برداری این دامنه بیشتر مدنظر قرار گیرد.