بررسی محتوایی منتخب قصه های عرفانی منظوم در ادب فارسی در اشعار شاعران عارف قرن هشتم تا یازدهم

بیان ناپذیری، از شاخصه های مهم زبان نمادین عرفان است و بیان اسرار شهودی و تجربیات عرفانی در ادبیات فارسی از طرق مختلف، به ویژه از طریق قصه های عرفانی منظوم صورت پذیرفته است. پرداختن به قصه های عرفانی پس از قرن هفتم -که عرفان شکل و قوام یافته و اوج درخشش خود را پشت سر نهاده و مبانی نظری آن تدوین شده- اهمیت خاصی دارد. هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل محتوایی منتخب قصه های منظوم عرفانی در شعر شعرای عارف و شاخص در قلمروی زمانی قرون هشتم تا یازدهم هجری است. سوالات پژوهش حاضر عبارتند از: 1- آیا قصه های عرفانی علاوه بر داشتن ویژگی های مشترک با قصه های کهن، دارای ویژگی های منحصر و مختص به خود هستند؟ 2- آیا شاعران قرن هشتم تا قرن یازدهم در خلق قصه های عرفانی، صرفا مقلد شعرای پیش از خود بوده اند یا در این زمینه مبتکر بوده اند؟ این پژوهش از نوع کیفی است که با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از روش تحلیل محتوا و بهره گیری از منابع کتابخانه ای به انجام رسیده است. یافته ها نشان می دهد که در این دوران، شاهد عمومی شدن عرفان و ورود عرفان ابن عربی به عرفان خراسان هستیم و ارتزاق شاعران عارف این دوره از شعرای پیش از خود، آن ها را به مقلدان صرف بدل ننموده و با زاویه و منظر شخصی و ابتکاری نسبت به اصطلاحات عرفانی، دامنه تعاریف آنها را توسیع نموده اند. در برخی موارد نیز، قصه ها، از شهودات و تجربیات عرفانی شاعر سرچشمه گرفته و ساخته و پرداخته شده اند. در برخی موارد اندک، قصه ها، دارای استدلال سست بوده و به شکلی عامیانه بیان شده اند. به کارگیری تمثیل عرفانی، سبک قصه در قصه و سمبل های عرفانی با هدف عمومی نمودن عرفان، از دیگر مشخصات قصص عرفانی منظوم این دوران است. همچنین در این دوران در آثار برخی شاعران مانند: امیر خسرو، جامی، شیخ بهایی، وحشی و دیگران قصه های مشترک و تکراری به ندرت به چشم می خورد و این شاعران غالبا خود، نتیجه ی داستان را در اثنای قصه بیان نکرده و نتیجه گیری را به عهده مخاطب می گذارند، اما برخی شعرای دیگر مانند شیخ بهایی و در برخی موارد عماد فقیه بر خلاف این شاعران عمل کرده اند.