کارآمدی خط افق در سازمان یابی فضا و بازنمایی عمق صحنه در نقاشی ایرانی (بر پایه آثار ایلخانی تا پیدایی فرنگی ‎سازی)

حافظه دیداری بیننده امروز، مهم‎ترین کارکرد خط افق را سامان‎دهی خطوط فضاساز و جای‎‎دادن نقطه گریز (VP) در نقاشی می‎داند. از آن جا که، نقاشی ایرانی فاقد نقطه گریز به‎شیوه غربی است، کارکرد خط افق در آن محل پرسش است. شاید بپنداریم خط افق در نگاره‎های ایرانی، نقش موثری در ژرفانمایی و انسجام فضای تصویر ندارد، درحالی که واکاوی آثار از سده‎های گوناگون آشکار می‎کند، این خط به‎گونه‎ای متفاوت بر روند سامان‎بخشی فضایی و ژرفانمایی تاثیر داشته است. مهم‎ترین کارآمدی ترسیم خط افق در نقاشی ایرانی، مرزبندی دورترین نقطه قابل دید سطح زمین، جهت سامان‎دهی چینش‎های گوناگون ترازهای اصلی و فرعی بود. خط افق در جایگاه مرز آسمان/زمین با دور یا نزدیک‎شدن از کادر پایین نقاشی (نزدیک‎ترین تراز به بیننده)، گستردگی بصری و دامنه دید بیننده را تعریف می‎کرد و هنرمند را به شیوه‎های گوناگون ترازبندی و عمق‎نمایی، البته، متفاوت با هنر غرب تجهیز می‎ساخت. پژوهش نشان می‎دهد، کارکرد خط افق در نقاشی ایرانی دست‎کم در سه سویه دریافت می‎شود: نخست، نشاندن واقع‎نمایانه عناصر بصری بر سطح زمین که با تاکید بر مرز آسمان/زمین ممکن می‎گردد؛ دوم، گسترش میدان دید و عمق تصویر با افزایش فاصله میان دورترین نقطه سطح (خط افق) و نزدیک‎ترین نقطه (کادر پایین نقاشی)؛ سوم، ایجاد معیاری بصری برای تخمین فاصله میان ترازهای بصری میانی در سنجش با تراز افق که ژرف‎ترین بخش سطح زمین است. به دیگر سخن، جایابی سنجیده خط افق در نگارگری ایرانی، پرداخت نماهای باز (لانگ‎شات) رزم‎ها تا ازدحام در فضاهای کم‎عمق بزم‎ها را ممکن می‎سازد. پژوهش حاضر، شیوه‎ای توصیفی‎‎تحلیلی و رویکردی، استقرایی دارد؛ از این‎رو، با جستجو در شمار قابل اتکایی از نگاره‎های میانه ایلخانی تا صفویه پیشافرنگی‎سازی (270 نگاره از 35 نسخه ممتاز) به شناسایی و توصیف نظام سامان دهی فضا در نقاشی ایرانی می‎پردازد. نمونه‎های کتابخانه‎ای (نسخ خطی برخط از مجموعه‎های مالک) به‎شیوه هدفمند برگزیده شده است.