جایگاه عرف در تبیین حقوق شهروندی از نظر فقه اسلام

فقه اسلام، اعتبار و نقشی خاص برای «عرف» قائل بوده و برای آن، تعابیر و جایگاه ویژهای مد نظر قرار میدهند. بدون شک، عرفها، سنتها و رسوم، به تدریج، به ارزشهای اجتماعی بدل شده و یا موجب شکلگیری آنها میشوند. این مقاله سعی نموده است نقش «عرف» به عنوان یکی از منابع تاثیرگذار بر قواعد حقوقی جامعه و ارتباط آن با «حقوق شهروندی» از نظر فقه اسلام را مورد بررسی قرار دهد. این تحقیق با استفاده از روش کتابخانهای و شیوه توصیفی-تحلیلی انجام گرفته است و به طور کلی درصدد پاسخگویی به این سوال اساسی است که آیا در فقه اسلام، عرف در تبیین حقوق شهروندی حجیت دارد؟ نتایج تحقیق نشان میدهد که در فقه اسلام، «عرف» از جایگاه ویژهای برخوردار است و یکی از عوامل اثرگذار بر حقوق شهروندی محسوب میشود. از نظر فقه اسلام، حکومت فقط زمانی اعتبار می یابد که وسیلهای در جهت تحقق اهداف الهی و انسانی و ابزار برپایی عدالت و رفاه همگانی و حفظ حرمت و حقوق انسانی و بستر تعالی آدمی، که همه از شاخصه های حقوق شهروندی است، باشد. همچنین عرف از یکسو میتواند نقش مثبتی در شکلگیری حقوق شهروندی ایفا کند و در مواردی که قوانین نمیتوانند تمام نیازهای مردم را پیشبینی نمایند، به یاری بیاید و به تکمیل، رفع اجمال و تفسیر آن بپردازد و گاه قانونگذار، با اندک تغییر و تصرف، به عرف جنبه قانونی میدهد. از سویی دیگر نیز میتواند مانعی برای تحقق آن یا نقش سلبی داشته باشد؛ در اینگونه موارد، قانون با ورود خود، عرف را منسوخ میکند و آن را مطرود مینماید. به عبارت دیگر، تا زمانی که لزوم توجه به حقوق شهروندی به هنجار مسلط مردم تبدیل نشود، ساز و کارهای حقوقی، راه دشواری را برای رهیافت از آن پیش رو خواهند داشت.