واکاوی جامعه شناختی چیستی فقه اجتماعی

با شکل گیری نظام های اجتماعی، متکثر شدن امور و پدیده های اجتماعی به دلیل تفاوت ها و پررنگ شدن نقش عاملیت در ساختار، انسان ها باید افزون بر تربیت فردی، برای ایفای شایسته نقش ها در جوامع امروزی نیز تربیت شوند. بخشی از این تربیت و مدیریت امروزه بر عهده علم فقه است. علم فقه باید افزون بر تعیین تکالیف فردی و تعیین تکلیف کنشگران اجتماعی، بر استنباط امور و پدیده های اجتماعی بر اساس منابع اسلامی نیز اهتمام ورزد. اما مفهوم فقه اجتماعی فاقد وضوح معنایی لازم است. ابهام «فقه اجتماعی» از یک سو به دلیل خلط بین مفاهیم اجتماعی و مفاهیم جامعه شناختی، یعنی خلط بین دو مفهوم جمعی و مفهوم اجتماعی و از سوی دیگر به دلیل وجود رویکردها و تفسیرهای مختلف از فقه اجتماعی است. این جستار درصدد است، با مرور مفاهیم فقه فردی، فقه جمعی، فقه اجتماعی، رویکردهای فقه اجتماعی، موضوع، روش و اهداف فقه اجتماعی، دلایل ضرورت فقه اجتماعی، و کارکردهای فقه اجتماعی، تا حد امکان به وضوح معنایی علم فقه اجتماعی کمک کند. نتیجه این که فقه اجتماعی با ویژگی های چون تحول و تکامل پذیری، دارای نفوذ در نظام های اجتماعی است. در این تلقی فقه هم متغیری مستقل و هم متغیری وابسته است؛ یعنی فقه از یک سو بر مجموعه متنوعی از پدیده های اجتماعی تاثیر می گذارد و از سوی دیگر، از عوامل اجتماعی تاثیر می پذیرد.