کابوس تجربه دینی

بحث اصلاح دین یکی از مباحث جدی در چند قرن اخیر میان روشنفکران و نواندیشان دینی است. آرا و نظریات بسیار متفاوتی در این باره مطرح شده است، یکی از این نظریات که اکنون میان نواندیشان رواج یافته است بر بازگشت به تجارب دینی تاکید دارد. نگارنده در این مقاله نخست به معانی متفاوت اصلاح دین – خصوصا اسلام – پرداخته و میان سه معنای آن: اسلام مکتوب، گفتاری و رفتاری و اعتقادی و عملی فرق گذاشته است، سپس سخن نواندیشان و خاستگاه تاریخی و عوامل پیدایش آن را بررسی کرده است و در نهایت با نگاهی باستان شناختی به نقد این نظریه پرداخته است.
مقدمه اصلاح دین آرزوی همه دانشوران راستین دینی بوده است. مصلحان بزرگی از ادیان مختلف جهان می توان بر شمرد که برنامه اصلاح دین را سرلوحه فعالیت های خود قرار داده اند، اما در این میان کسانی نیز بوده اند که به بهانه اصلاح دین، در جهت تخریب دین و گمراه ساختن دین داران قدم برداشته اند. این امر موجب شده است که برنامه اصلاح دین همواره در پاره ای از ابهامات فرو رفته و آفاتی دامنگیر آن شود. به قول استاد شهید مطهری (ره):«بدیهی است جنبش هایی که داعیه اصلاح داشته اند یکسان نبوده اند، برخی داعیه اصلاح داشته و واقعا هم مصلح بوده اند برخی دیگر بر عکس، اصلاح را بهانه قرار داده و افساد کرده اند. برخی دیگر در آغاز جنبه اصلاحی داشته و سرانجام از مسیر اصلاحی (متن قابل خواندن نیست) منحرف از این قبیل آن قدر آلوده و پلید بود که برای اسلام نتیجه معکوس داد...»()همواره این پرسش مطرح بوده است که اصلاح دین در کدام چارچوب نظری صورت می گیرد و چه مکانیسم نظری می توان برای آن در نظر گرفت؟ بهتر است در ابتدا به توضیح چند نکته بپردازیم که با پاسخ پرسش فوق ارتباط دارد