مبانی کلامی آزادی سیاسی در اندیشه شیعه و معتزله

بر اساس دو سویگی بحث های کلامی که بر اساس آن، همزمان دانشمندان دینی در صدد تبیین رابطه انسان با خدا و نیز انسان در جامعه می باشند، می توان پایه های اصلی آزادی سیاسی در اندیشه های مسلمانان جست و جو کرد. از همین روی، «آزادی» (به معنای فلسفی کلمه که در مقابلش جبر قرار می گیرد) و «عقل» به عنوان دو پایه آزادی سیاسی به تفصیل در کتاب های کلامی شیعه و معتزله مورد بحث و گفت و گو، قرار گرفته است. به طور کلی تفکر شیعه و معتزله، «آزادی» و «عقل» را در انسان ها پذیرفته و از این طریق، از اندیشه های جبرگرایانه مسلط بر تاریخ اندیشه های اسلامی فاصله گرفته است. البته، برداشت این دو نحله فکری از این دو مقوله با هم متفاوت است و لذا ممکن است نتایج خاصی در عرصه آزادی سیاسی در برداشته باشند. در نوشته حاضر، ابتدا نظریه شیعه و معتزله را با تاکید روی اندیشه های امام خمینی و قاضی عبد الجبار درباره «آزادی» و پس از آن درباره «عقل» توضیح داده و نتایج هر کدام را ارزیابی خواهیم نمود.