اقتصاد شهری و اقتصاد شهر در ایران

در دو دهه اخیر، اقتصاد شهری در ایران، همچون اقتصاد شهرهای آن، راه زوال را پیموده؛ زیرا به درستی یا به طور ماهوی درباره آن فکر نشده است. البته این راه زوال، به طور یکنواخت رو به سراشیبی نبوده بلکه فراز و فرود زیادی داشته است. انتشار نشریه «اقتصاد شهر» که شهرداری تهران آن را منتشر می کند، بیانگر این واقعیت است که این شهر در پی گریز از فرود خود با فکر کردن به اقتصاد می باشد. شهرداری کلان شهرها، بر خلاف دولت که وابسته به درآمد نفت است، منبع درآمدی جز اقتصاد شهر نداشته و بقای سازمان و خدماتشان وابسته به پویایی و پایایی اقتصاد آن است، اما به نظر نمی آید که هنوز اندیشه ماهوی را آموخته باشد.
مصوبه خودکفایی شهرداری های کلان شهرها در سال 1368 موجب رواج «کژاندیشی» در اقتصاد شهری گشت. این کژاندیشی، که به صورت غلبه رشته اقتصاد خرد در اقتصاد شهری بروز کرد، یکی از دو دلیل اصلی یا کژخشت نخست به وجود آمدن «کژکارکردی» در بنای اقتصاد شهر و برآیند آن «کژبافتی» یا کوژی فضای شهر بوده است، دلیل اصلی دوم غلبه سرمشق صنعتی و حتی پیشاصنعتی بر اقتصاد توسعه (برنامه های توسعه) ایران تا برنامه چهارم توسعه بود. در برنامه چهارم توسعه، گرچه این سرمشق به کنار گذاشته شد و توسعه دانش پایه یا پساصنعتی فرا راه قرار گرفت، اما در عمل از آن پیروی نشد. در نتیجه، غلبه این دو اندیشه نادرست بر اقتصاد شهرها، به ویژه کلان شهرهای ایران، که پویایی و پایایی اقتصادی آنها وابسته به ورود به دوران پساصنعتی است، به طور نسبی رو به زوال نهاد که این زوال در بافت های فرسوده مسکونی، تجاری و صنعتی آنها مشهود است.
در این نوشتار به کاستی های اقتصاد شهری و اقتصاد شهرهای ایران و کلان شهر تهران به عنوان نمادی از آن، در حد طرح مسئله یا به مثابه یک پیش-درآمد، می پردازیم. به این امید که توجه به ریشه های کژاندیشی، کژکارکردی و کژبافتی رایج و غالب در شهرهای ایران، گام نخستین برای دور کردن آنها از زندگی شهری مان باشد.