زمینه های زهد و تصوف در اندیشه حسن بصری

تصوف در عالم اسلامی دو چهره به خود گرفته است، یکی چهره قدیم آن، یعنی صورتی از تصوف که در میان مسلمانان قرون نخستین پدید آمد و دیگر، چهره ای که مسلمین اخیر به آن داده اند!
حسن بصری برجسته ترین چهره تصوف زاهدانه در قرن اول و دوم هجری است. اگر چه زهد تنها سرچشمه تصوف به شمار نمی آید اما نزد مسلمانان نخستین، زمینه را برای توجه بعضی مستعدان آماده کرده است. زمینه های این زهد را می توان در منابع اقوام و ملل دیگر و همچنین در تعالیم اسلامی جستجو کرد. حسن بصری از جمله زاهدانی است که در زمینه زهد و تصوف هم از باورها و عقاید اقوام دیگر و هم از تعالیم قرآنی و سنت و کردار پیامبر اکرم و صحابه صاحب نام روزگار خود تاثیر پذیرفته است. از این جهت بررسی زمینه های زهد و تصوف وی، ابهام و برخی تناقض گویی ها را درباره این شخصیت برجسته اسلامی رفع خواهد کرد. علاوه بر این، انگیزه گرایش حسن به زهد و تصوف ریشه در اندیشه معرفت شناسانه وی دارد. بی تردید محتوای نظری آموزه های تصوف زاهدانه صوفیان نخستین چون حسن بصری ناشناخته باقی مانده است. مقاله حاضر با هدف بررسی این امر مهم نگاشته شده است.