ریشه های بحران در روابط امین و مامون

در پی مرگ هارون الرشید در سال 193 هجری، خلافت عباسی به ورطه یک بحران سیاسی فرو غلطید و قلمرو آن با محوریت بغداد و مرو دو پاره شد.بیشتر تاریخ نگاران سده های آغازین اسلامی بر این باورند که تیرگی روابط میان امین و مامون از آنجا آغاز شد که پس از مرگ هارون، فرزندش امین عهدنامه پدر را که طی آن قلمرو عباسی میان او و برادرش، مامون، تقسیم شده بود نقض کرد و حق مامون را برای جانشینی نادیده گرفت.مامون نیز در یک واکنش خشم آلود، برای احقاق حق خویش و کوتاه کردن دست امین، نیروهای خود را به بغداد فرستاد تا با تصرف این شهر و از میان برداشتن خلیفه، قدرت را به سود او یکپارچه کنند.این مقاله با رویکردی متفاوت از آنچه تاکنون درباره خاستگاه بحران در روابط امین و مامون ذکر شده است، می کوشد تا در پرتو داده های تاریخی و تحلیل محتوای عهدنامه هارون، نشان دهد که:نخست، هارون در عهدنامه مکه، قلمرو خود را میان فرزندانش تقسیم نکرد و حوزه اختیار و اقتدار آتی آن ها را از یک دیگر متمایز نساخت، بلکه تنها هدف او از انعقاد عهدنامه یاد شده، تثبیت ترتیب و توالی جانشینی بعد از خود توسط امین و مامون - و جلوگیری از ایجاد اختلاف میان آن ها- بود؛ دوم اینکه، جزئیات مربوط به مستقل بودن منطقه خراسان بعدها پس از پیروزی مامون بر امین به بندهای عهدنامه افزوده شد تا مامون به استناد آن، حاکمیت خودرا، از حیث قانونی، بر مناطق شرقی خلاف اسلامی موجه سازد و امین را ناقص عهدنامه و مسبب واقعی جنگ داخلی معرفی کند؛ سوم اینکه، نافرمانی مامون در برابر خلیفه (امین) و استنکاف از اجرای فرامین او- که در عمل، نشان از خورایی و استقلال طلبی مامون و نقض آشکار عهدنامه هارون داشت- زمینه را برای ایجاد بحران فراهم کرد.