معرفت به مثابه وجود: نظریه معرفت ملاصدرا

ملاصدرا (2-1571ق، 1640 م.) صاحب نظریهٴ معرفت منحصر به فردی است، چرا که برخلاف معرفت شناسی مدرن که از هستی شناسی جدا شده، نظریهٴ ملاصدرا بخشی از نظام هستی شناسی او است و نمی توان آن را به تنهایی مورد بحث قرار داد. به جای معرفت شناسی یا هستی شناسی محض، صدرا به نظریه ای در باب «هستی- معرفت شناسی» پرداخته است که در آن «حقیقت، صدق» و «وجود» دو روی یک سکه اند. به همین دلیل، این مقاله با توضیح دو آموزهٴ هستی شناختی وی آغاز می شود: «اصالت وجود» و «تشکیک وجود»، دو آموزه ای که هر دو به «وجود»، که سنگ بنای نظام فکری صدرا است، می پردازند. پس از آن، تعریف هستی شناسانه صدرا از معرفت مورد بررسی قرار می گیرد. بنا بر این تعریف، دانش حالتی از وجود (غیر مادی) است و با «حضور» دارای این همانی است. سپس گزارش صدرا از متعلق واقعی معرفت توضیح داده خواهد شد. به گفته وی «وجود ذهنی»، که توسط نفس در مواجهه با اشیاء خارجی ایجاد می شود، متعلق حقیقی معرفت است. در گام بعد، رابطهٴ میان متعلق شناخت و فاعل شناسنده مورد بحث قرار می گیرد، رابطه ای که از نظر صدرا «این همانی» است. نقش معرفت به عنوان عامل تغییر و تکامل جوهر نفس، نکته ای است که در ادامه به آن می پردازیم. این نقش با استفاده از «حرکت جوهری»، از دیگر آموزه های هستی شناختی در نظام صدرا، توضیح داده خواهد شد. در نهایت دو نکتهٴ انتقادی در باب معرفت شناسی صدرا مورد بررسی قرار خواهند گرفت: مسالهٴ تناظر و نظریهٴ صدق. استدلال خواهد شد که نظر صدرا دربارهٴ مسالهٴ تناظر خالی از ابهام نیست و در نتیجه، نظریهٴ معرفت او نمی تواند معرفت تجربی را به عنوان نمونه ای از معرفت واقعی به حساب آورد.