تحلیل ابعاد کالبدی - فضایی تمرکز گرایی در نظام شهری ایران

در چند دهه اخیر سکونتگاه های شهری دنیا با سرعت زیادی گسترش یافته و به شهرهای بزرگ تبدیل شده اند. این گسترش در مورد کشورهای در حال توسعه حادتر می باشد، به طوری که یکی از بارزترین ویژگی های شهرنشینی در این کشورها توزیع فضایی نامناسب شهرها می باشد.سرعت وشتاب افزایش جمعیت درشهرها وتمرکزجمعیت درکانونهای خاص ومحدود وبازتاب آن برساختار کالبدی وفیزیکی شهرها از جمله مسائلی است که درسالهای اخیربسیاری ازدولتها وبرنامه ریزان راباچالش اساسی مواجه نموده است. عدم توجه به نظام شهری و نحوه پراکنش مراکزوکانونهای شهری درپهنه ی سرزمین ازیک سو ورشدشتابان شهرنشینی ازسوی دیگر،به گسیختگی وعدم انسجام در ساختار فضایی منجرخواهدشد.برآوردها نشان می دهد درحالی که درفاصله سالهای 2000تا2030جمعیت شهرنشین دنیا 72 درصدرشدخواهدنمود، رشدنواحی ساخته شده شهرهای صدهزارنفری وبیشتر175درصدخواهدبود. درحالی که دراغلب برنامه های5 ساله توسعه اقتصادی،اجتماعی وفرهنگی پس ازانقلاب اسلامی ایران، کاهش سرعت رشد مادرشهرها به عنوان عاملی مهم در توازن فعالیت ها وجمعیت درنظرگرفته شده است، بررسی نظام شهری ایران در دهه های اخیر گرایش به تمرکز و استقرار جمعیت در پایتخت و شهرهای بزرگ را به وضوح نشان می دهد. در سال 1385 شش مادرشهر ایران 15 میلیون نفر ویا به عبارتی 32 درصد جمعیت شهرنشین کشور را در خود جای داده اند. همچنین 7 شهربین 500000 تا یک میلیون نفر جمعیت درکشور وجود داشته است که اگر جمعیت آن ها را به جمعیت مادرشهرها بیفزائیم مجموعابالغ بر 20 میلیون نفروبه عبارتی 43 درصد جمعیت شهری کشور را دربرمی گیرندوسبب رخدادها و مشکلات فراوانی شده اند. فرایندرشدشهری وتمرکزگرایی درنظام شهری ایران ضمن برهم زدن توازن جمعیت بین سکونتگاه ها، باعث آلودگی های زیست محیطی، تخریب باغات واراضی کشاورزی، رشدحاشیه نشینی و کمبود سرانه فضاهای عمومی وخدماتی درشهرها شده است که درمقاله حاضربه تفصیل موارد مذکورمورد کنکاش قرارگرفته است. در مقاله حاضر با روش تحقیق توصیفی، تحلیلی و با استفاده از نتایج سرشماری های عمومی نفوس و مسکن و مدل زیپف، شاخص نخست شهری، شاخص چهار شهر و ضریب جینی، ابعادکالبدی-فضایی تمرکزگرایی نظام شهری در ایران بررسی شده است. جهت اصلاح نظام شهری و دستیابی به نظام شهری متوازن در کشور، توجه به شهرهای کوچک و میانی و طرح های آمایش سرزمین بسیارضرورت دارد.