مطالعه خاک شناسی پارینه در توالی های لس-خاک قدیمی در طول یک ردیف اقلیمی در شمال ایران

رسوبات لسی موجود در دامنه رشته کوه های البرز در شمال ایران یکی از مهم ترین بایگانی های زمینی نشان دهنده تغییرات اقلیمی می باشند و پلی ارتباطی بین رسوبات لسی جنوب شرقی اروپا و رسوبات لسی آسیای میانه را فراهم می کنند. این رسوبات به دلیل حفظ خاک های قدیمی جهت بازسازی فرایندهای خاکسازی گذشته حاکم بر خاک و به تبع آن، شرایط اقلیمی زمان تشکیل، دارای اهمیت بسیاری هستند. از این رو، این پژوهش با هدف مطالعه خاک شناسی پارینه در سه توالی لس-خاک قدیمی (آق بند، مبارک آباد و نکا) برای بازسازی فرایندهای خاک سازی گذشته در طول یک ردیف اقلیمی در شمال ایران انجام شد.
سه توالی لس-خاک قدیمی شامل آق بند، مبارک آباد و نکادر استان های گلستان و مازندران در شمال ایران مورد مطالعه قرار گرفتند. توالی آق بند در بخش غربی پلاتوی لسی شمال ایران واقع شده است. مقطع مبارک آباد که در اثر برش عمیق جاده ای پدیدار شده، در حاشیه شمالی رشته کوه البرز واقع شده است. توالی لس-خاک قدیمی نکا در بالای یک معدن عمیق سنگ آهک در حدود 10 کیلومتری شرق شهر نکا، واقع شده است. تعداد 6 خاکرخ با مواد مادری لسی (برای مقایسه) از خاک هایی که در شرایط کنونی محیطی تشکیل شده اند نیز در طول این ردیف اقلیمی جهت مقایسه حفر شد که در چهار رده انتی سول، انسپتی سول، مالی سول و آلفی سول طبقه بندی شدند. نمونه برداری خاک ها در چندین نوبت عملیات صحرایی در اسفندماه سال 1390 و فروردین و اردیبهشت ماه سال 1391 انجام شد. پس از نمونه برداری و تشریح صحرایی خاک ها، برخی خصوصیات فیزیکو شیمیایی نمونه ها مورد آزمایش و بررسی قرار گرفتند.
نتایج آزمایش های فیزیکوشیمیایی نشان داد که سیلت، ذره غالب در این توالی های لسی و خاکرخ های مدرن بوده (بیش از 50 درصد) که موید منشا بادرفتی داشتن رسوبات لسی دارد. به صورت کلی مقدار رس از سمت آق بند به سمت مبارک آباد و نکا بیشتر شده و از مقدار سیلت کاسته می شود که این مسئله می تواند به دلیل هوادیدگی و یا انتقال رس و فاصله از منشا برداشت باشد. مقدار کربنات کلسیم معادل در افق های مختلف متفاوت بوده (حدود 20-15 درصد) که شرایط اقلیمی و فعالیت های خاک ساز را نشان می دهد. نتایج نشان داد که توالی لس-خاک قدیمی آق بند تنها یک دوره ابتدایی خاک سازی را در گذشته نشان می دهد، در صورتی که توالی مبارک آباد حدود 5 دوره و نکا حداقل 6-4 دوره مختلف خاک سازی با درجه تکاملی مختلف و بیشتر را نشان می دهند.
با حرکت در طول ردیف اقلیمی میزان تکامل و تنوع افق ها (در خاک های قدیمی و همچنین در خاک های مدرن) که نتیجه فعالیت های پدوژنیک بوده و با اقلیم رابطه مستقیم دارند، بیشتر می شود. این نتایج نشان می دهد که شیب اقلیمی موجود (بخصوص در مورد بارندگی) در منطقه مورد مطالعه در طول زمان وجود داشته و تغییرات اقلیم کنترل کننده میزان و شدت فعالیت های خاک ساز بوده است.