درآمدی بر نظام جامع اعتبار سنجی

بر اساس آموزه های قرآن کریم، حجیت فرموده های پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله هم عرض قرآن است و گفتار پیامبر، تبیین کننده کلام خدا و دور از هوی معرفی شده است. قرآن کریم بیان می دارد که خداوند متعال هرگونه پلیدی را از او و اهل بیتش علیهم السلام دفع نموده است، به ایشان دانش کتاب اعطا شده و اطاعتشان همانند اطاعت از خداوند، بر تمام امت اسلامی واجب است.
پس آن برنامه هدایتی که خداوند برای امت آخرالزمان قرار داده، مبتنی بر دو عنصر است؛ عنصری مکتوب و عنصری انسانی؛ یعنی قرآن کریم و اهل بیت علیهم السلام که بنا بر فرموده پیامبر اکرم، هیچ گاه از هم جدا نمی شوند و تمسک بدان ها، مایه هدایت و نجات خواهد بود.
بر این اساس آشکار است که برای نیل به هدایت و یافتن تفسیر صحیح کلام خداوند، راهی جز رجوع به احادیث پیامبر اکرم و ائمه اطهار نیست. اما پرسشی که همواره پیش روی محقق و پژوهشگر علوم دینی قرار دارد، آن است که به چه میزان می توان به قدرت حکایت گری احادیث از گفتار و رفتار معصومان اعتماد نمود؟ لازمه رجوع کردن به حدیث، اطمینان به صدور حدیث از معصوم است؛ اما با چه روشی باید با احادیث شیعه تعامل داشت؟
انتساب سخنان دروغ به معصومین در طول تاریخ به انگیزه های مختلف باعث ایجاد دانش اعتبار سنجی شد. در زمان حضور، اصحاب بر اساس همین دانش با احادیث تعامل می کردند. در دوران صادقین علیهما السلام با توجه به گسترش و رونق حدیث، اعتبار سنجی به عنوان روشی برای اطمینان به صدور حدیث بیش ازپیش رخ نمود.
عرضه احادیثی با درون مایه های غریب نما بر امام، یکی از بهترین نمونه های فرایند اعتبار سنجی در میان اصحاب زمان حضور بوده است. با توجه به گزارش های فراوانی از این قبیل می توان گفت که سیره اعتبار سنجی اصحاب در زمان حضور، نقد محتوایی درون مایه های حدیثی بوده است؛ به بیان دیگر، اصحاب برای اطمینان به صدور حدیث از معصوم، به قرائن درون متنی بیشترین توجه را مبذول می داشتند و یکی از مهم ترین قرائن صحت حدیث و اطمینان از صدور آن، محتوا و متن حدیث است.
از دیرباز، علمای بزرگ شیعه تلاش های بسیاری در راه اعتبار سنجی احادیث انجام داده اند. نتیجه تلاش های ایشان، تالیف کتبی در موضوعات مختلف این دانش بوده است. کتب ثمانیه رجالی، قدیمی ترین کتب در دسترس در این حوزه هستند.
به طورکلی این کتب با چهار رویکرد طبقات نگاری، فهرست نگاری، پراکنده نگاری و نگارش بر اساس جرح وتعدیل، تالیف شده اند.
امروز با گذشت بیش از ده قرن از زمان حضور و صدور حدیث، کسب اطمینان از درستی حدیث، کار بسیار دشواری به نظر می رسد. افزون بر آنکه با توجه به اختلاف رویکردهای اعتبار سنجی و به وجود آمدن مبانی مختلف پس از مدرسه حله و گسترش شبهات و سوالات حول حوزه های مختلف دین، به ویژه مباحث در پیوند با امامت در سده های اخیر، اتخاذ رویکردی صحیح در اعتبار سنجی احادیث، اهمیتی مضاعف پیدا می کند.
به راستی امروز با حجم گسترده هجمه ها به باورهای اعتقادی، سخن گفتن از دین و باورهای دینی، بدون اثبات اعتبار کتب حدیثی که حامل آموزه های شیعه در حوزه های مختلف هستند، کاری غیرممکن به نظر می رسد.
پس باید برای حفظ اصالت تراث حدیثی شیعه، طرحی نو درانداخت؛ طرحی که بتواند پاسخ گوی نیازهای فرارو در حوزه های مختلف فقه، اخلاق و عقاید باشد.
برای دست یابی به دانش اعتبار سنجی، ضروری است انبوه اطلاعاتی که در این حوزه وجود دارد به صورت نظام مند ارائه شود تا پژوهش گر بتواند در مدت زمانی کوتاه، نسبت به فراگیری آنچه او را به مقصود و مطلوب می رساند، اقدام نماید.
بنابراین احساس ضرورت، بنیاد فرهنگی امامت نخستین گام را برای نیل به این مقصود برداشت و با دعوت از استاد ارجمند، جناب آقای سید علی رضا حسینی شیرازی و برگزاری نشست های علمی مختلف، نظام جامع موضوعات اعتبار سنجی را تدوین نمود. این نظام نامه در هشت فصل تنظیم شده است و هر فصل دارای ریز موضوعات مختلفی است.
در این نظام موضوعات، از نگاه قدمای اصحاب به اعتبار سنجی حدیث که برخلاف دیدگاه رایج، افزون بر شخصیت راوی، قرائن دیگری را نیز مد نظر قرار می دهد، غفلت نشده است.
از مشخصات و امتیازات نگاه قدما، توجه به اموری ازجمله محور بودن قرآن کریم و تاثیر نقش اساسی اهل بیت علیهم السلام در اعتبار سنجی احادیث است. در این نگاه، اعتبار سنجی با توجه ویژه به بستر نقل حدیث که توسط ائمه اطهار ساماندهی شد و همچنین شخصیت راویان، حوزه جغرافیای صدور حدیث و شرایط عام جامعه، صورت می گیرد. در این فرآیند، راوی و سند تنها دستاویز دانشمند رجالی برای صحت یا ضعف حدیث نخواهد بود.
خروجی این دیدگاه در قیاس با رویکرد حاضر که بسیار سلبی است، بسیار ایجابی خواهد بود.