بازنمایی فضای آموزشی در ادبیات داستانی (دوره های شکل گیری و قوام)

این مقاله به بازنمایی فضای آموزشی در ادبیات داستانی معاصر ایران، نیمه نخست سده حاضر می پردازد که دوره مذکور به دو دوره شکل گیری و قوام تقسیم شده است. آثاری که در بستر تحولات دوران دهه 1320 نگاشته شده اند، برای دوره شکل گیری و آثار پس از این دوره تا سال 1357 را برای بررسی موضوع در دوره قوام انتخاب شده اند. الگوی نظری، از آرای لیدمن در باب مدرنیته، لوفور در باب تولید فضا و ایلیچ در زمینه مدرسه و ضدمدرسه بهره گرفته و از لحاظ روش شناختی، روش تاریخی - تکوینی لوفور مورد استفاده بوده است. در هر دوره داستان هایی بررسی شده اند که به نحوی به مسئله آموزش پرداخته اند. نتایج اصلی این مطالعه از این قرارند: 1) هم زمان با شکل گیری مدرسه در ایران دوران رضاشاه (عصر شکل گیری) ایده ضدمدرسه نیز شکل گرفته است؛ 2) در عصر شکل گیری به رغم نقادی نظام آموزش و مدرسه از وجوه مختلف، بر سر خواست سکولاریزاسیون وفاق وجود داشت. اما مدرنیزاسیون رضاشاهی عرصه را بر امکان های دیگر بست؛ 3) در دوره قوام، باوجود پیشرفت در برنامه ریزی آموزشی و گسترش فزاینده مدرسه، بن مایه فقر در تمام داستان های بررسی شده، از هر بن مایه دیگری پررنگ تر است؛ 4) انسان اپی مته ای ایلیچی، با شخصیت هایی که اسیر بوروکراسی یکسان ساز نمی شوند، در فضای این داستان ها، شخصیت پردازی شده است. خود نظام بوروکراتیک نیز با سازوکارهای مختلف آن ها را طرد می کند.