ارزیابی پایداری کشاورزی استان اردبیل با استفاده از رهیافت ترکیبی تحلیل سلسله مراتبی و تاپسیس

در طول دهه های اخیر، رشد روزافزون جمعیت و لزوم تامین امنیت غذایی به ویژه از نیمه ی دوم سده بیستم، سبب افزایش فشار بر منابع طبیعی به ویژه در کشورهای در حال توسعه شده است. استفاده بیش از حد از نهاده های تولید به منظور افزایش عملکرد و در نتیجه تخریب محیط زیست، اهمیت توجه به پایداری کشاورزی را دو چندان کرده است. کشاورزی پایدار می تواند با اعمال مدیریت بهینه در استفاده از منابع طبیعی نیاز های غذایی انسان را تامین و باعث حفظ و پایداری محیط زیست شود. بنابراین، این تحقیق با هدف ارزیابی پایداری نظام های کشاورزی رایج شهرستان های استان اردبیل انجام شده است.
به منظور ارزیابی پایداری کشاورزی در هر شهرستان سه معیار اصلی زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی تعیین شد که هر معیار، خود از چندین زیرمعیار تشکیل شده است، در مجموع، 17 زیر معیار مدنظر قرار گرفتند. داده های مورد نیاز این ارزیابی برای معیارسازی در مدل پایداری کشاورزی، از منابع گوناگونی مانند سازمان جهاد کشاورزی، سالنامه های آماری، سازمان آب منطقه ای، سازمان محیط زیست و بخشی دیگر با بهره گیری از نظرخواهی فنی از کارشناسان جهاد کشاورزی و محیط زیست از راه پرسشنامه، در سال 1395 گرد آوری شد. در این تحقیق برای سنجش میزان پایداری کشاورزی و همچنین برای دستیابی به تصمیم گیری های کاراتر از ترکیب دو رویکرد تحلیل سلسله مراتبی و تاپسیس استفاده شد. ایجاد درخت تصمیم همراه معیار های انتخابی، تعیین ارزش وزنی معیارها و زیرمعیارها در قالب استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی ((AHP، تعیین مقادیر کمی و کیفی و رتبه بندی مناطق نیز با استفاده از روش تاپسیس صورت گرفت.
نتایج و بحث: بنابر نتایج، معیار زیست محیطی با وزن نسبی 443/0 بیشترین و معیار اجتماعی با وزن نسبی 169/0 کمترین تاثیر را در پایداری کشاورزی مناطق دارد. در بین زیرمعیار های زیست محیطی، زیرمعیار های کود و سم مصرفی در واحد سطح با وزن نسبی برابر 158/0 و همچنین زیرمعیار روش و سامانه های کارآمد آبیاری با وزن 145/0 بیشترین اهمیت و زیرمعیار شوری خاک با وزن 065/0 کمترین اهمیت را در پایداری کشاورزی دارند. در بین زیرمعیار های اقتصادی، خطرپذیری (ریسک) با وزن 148/0 کمترین اهمیت و زیرمعیار عملکرد تولیدات زراعی با وزن 295/0 بیشترین اهمیت را به خود اختصاص داده است. در بین زیرمعیارهای اجتماعی، زیرمعیار تشکیل کلاس های ترویجی با وزن نسبی 377/0 بیشترین اهمیت و تراکم جمعیت با وزن 100/0 کمترین نقش را در پایداری کشاورزی دارد. همچنین با توجه به نتایج به دست آمده از رتبه بندی مناطق، شهرستان های گرمی، بیله سوار و مشگین شهر با ارزش نهایی 624/0، 620/0 و 589/0 به ترتیب مطلوب ترین مناطق و شهرستان سرعین با ارزش وزنی 395/0، پس از آن نیر و پارس آباد با ارزش نهایی 463/0 و 468/0 ضعیف ترین مناطق به لحاظ پایداری کشاورزی می باشند. بررسی تک به تک زیرمعیارهای پایداری شهرستان گرمی نشان داد، از مهم ترین دلایل وضعیت مطلوب پایداری کشاورزی در این شهرستان، دارا بودن بیشترین میزان خاک ورزی حفاظتی با 61/0 و پایین بودن میزان شوری خاک، کاربرد کود و سموم شیمیایی می‏ باشد. نتایج این ارزیابی نشان داد، در بیشتر مناطق مطرح استان به لحاظ اقتصادی مانند پارس آباد که کشت و صنعت مغان را در دل خود دارد، تنها کسب بیشترین سود و بالا بردن عملکرد در نظر گرفته شده است و توجهی به بحث پایداری و مسئله توسعه پایدار نشده است.
به طور کلی، میزان پایداری کشاورزی در شهرستان های مختلف استان اردبیل متفاوت است و هر کدام دارای نقاط ضعف و قوت می‏باشد. نتایج این تحقیق امکان شناخت میزان اهمیت معیارهای مختلف موثر بر پایداری، ارزیابی پایداری و مقایسه شهرستان های استان اردبیل را با دقت مطلوبی فرآهم می کند تا بتوان در اعمال سیاست های مناسب در جهت بهبود پایداری کشاورزی گامی موثر برداشته شود