ارزیابی تقریرهای برهان تمانع درآیه 22 سوره انبیاء «لو کان فیهما آلهه إلا الله لفسدتا»

آیه 22 سوره انبیاء«لو کان فیهما آلهه إلا الله لفسدتا» از منظر مفسران، متکلمان و فلاسفه ی فریقین یکی از ادله ی عقلی و نقلی برای اثبات توحید و از مصادیق پیوند عقل و دین محسوب می گردد. قیاس موجود در آیه به صورت یک قیاس استثنایی است که در آن با نفی تالی، نفی مقدم نتیجه گرفته می شود. اختلاف نظر محققین در مدلول آیه، در بیان ملازمه موجود در مقدمه اول قیاس (اگر در جهان چند إله وجود داشته باشد، جهان به فساد و تباهی کشیده می شود) است، از این رو تقریرهای متفاوتی از این استدلال ارائه داده اند. بنا بر تقریر چهارم، از آن رو که هر معلولی قائم به علت هستی بخش خود و عین ربط به علت خود است، اگر دو یا چند علت هستی بخش در عرض هم در عالم فرض شوند، معلول های هریک از آن دو به علت خودش وابسته بوده و هیچ گونه وابستگی به علت دیگر ندارند. در اینصورت تعدد آلهه مستلزم نظام هایی متعدد و غیر وابسته به همدیگر است که با نظام واحد موجود در جهان که پیوند بین پدیده های آن مشهود است، منافات دارد. این تقریر با ظاهر آیه و نفی اعتقاد مشرکان در اتخاذ اربابی برای تدبیر عالم در عین اعتقاد به توحید خالقی، سازگار تر است و با توجه به ارتباط دو سویه توحید ربوبی و توحید الوهی، برهانی متقن بر توحید ربوبی و توحید الوهی محسوب می شود.