مسجد جمعه شهر دربند و کتیبه های فارسی آن؛ واقع در منطقه قفقاز روسیه

حضور هنر ایرانی و زبان فارسی در کتیبه های مساجد بسیاری از کشورها به ویژه سه قاره بزرگ آسیا وآفریقا و اروپا از جمله زیبایی های برجای مانده در معماری این مناطق و نیز نشانگر خدمات فرهنگی هنری جامعه ایرانی در اقصی نقاط جهان است. پروژه میدانی «بررسی کتیبه های فارسی در جهان نوروز » طی چند سال اخیر توسط نگارنده، در بخ شهایی از کشورهای ترکیه، آذربایجان، هندوستان، گرجستان، پاکستان، و روسیه انجام پذیرفته است. این مقاله رهیافت یک سفر پژوهشی به شهر دربند در تصرف روسیه است که به منظور شناسایی و تهیه شناسنامه از کتیبه های فارسی و برخی از بناهای کتیبه دار این شهر صورت گرفته است. شهر کوچک و ساحلی دربند دارای 150 اثر ثبتی است و حدود100 کتیبه فارسی )فارسی پهلوی و دری( از دوره های ساسانی، صفوی و قاجار بر بناهای آن نقش بسته است. مسجد جمعه دربند، بعد از نارین قلعه و حصار40 کیلومتری شهر، مهم ترین اثری است که همواره مورد توجه حکومت های منطقه ای بوده است. لذا دارای کتیبه های ارزشمندی از حکومت های ایرانی، عرب، مغول، و ترک است. قدمت 1300 و همچنین نوع معماری آن معیارهایی بوده برای ثبت این مسجد در پرونده جهانی دربند در یونسکو. از مهم ترین دستاوردهای این پژوهش، شناسایی، خوانش متن، و تهیه شناسنامه پژوهشی برای 10 کتیبه فارسی با قدمت هفتصد تا دویست ساله )دوره قاجار( بر دیوارهای مسجد جمعه و مدرسه آن است که نتیجه آن در مقاله حاضر ارائه شده است.