تحولات کالبدی ناشی از خزش روستایی در سکونتگاه های روستایی پیرامون همدان

روستاهای واقع درحوزه اثربخشی مراکز شهری، به ویژه روستاهای واقع در حوزه نفوذ بلافصل شهرهای بزرگ و کلانشهرها با بیشترین میزان دگردیسی کالبدی و نیز عملکردی همراه بوده اند. یکی از این تحولات در چنین فضاهای دائما تغییرپذیر، پدیده خزش روستایی و تغییر کاربری اراضی و زمین در سکونتگاه های روستایی پیرامون شهری است. تغییرات کاربری اراضی و نیز تغییرات پوشش زمین با توجه به روند آن و نیروهای دینامیک و پویای تاثیرگذار در این مسئله، هنوز خیلی پیچیده می باشد. خزش سکونتگاه های انسانی در اطراف شهرها و مناطق روستایی یک نیروی محرکه اصلی در استفاده از زمین و تغییر پوشش زمین در سراسر جهان است. در محیط های گذار و پیرامون کلانشهرها و شهرهای بزرگ اخیرا پدیده خزش روستایی نمایانگر شده است. در حالی که خزش شهری و حومه یک تهدید جدی از دهه های گذشته بوده، خزش روستایی، اخیرا یک مشکل نگران کننده بوجود آورده است. سکونتگاه های روستایی پیرامون شهر همدان از تنوع و گوناگونی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و طبیعی برخوردار هستند. بر این اساس مساله اصلی این تحقیق تبیین بروز خزش روستایی در 24 سکونتگاه روستایی پیرامون شهر همدان و بررسی تحولات و پیامدهای کالبدی خزش در این روستاها است. مبانی نظری: طی دهه های اخیر، به خاطر وجود بستگی های موجود بین محیط های روستایی و شهری، نوعی پیوستگی شکننده بین این دو عرصه زیستی پدیدار شده است. این پیوستگی در قالبی نظام وار عمل می کند و بر این مبنا، آنچه در یکی از این دو عرصه اتفاق می افتد، لاجرم بر عرصه دیگر نیز اثرگذار خواهد بود. بر چنین مبنایی در زنجیره روستایی- شهری، بالاترین پویایی را می توان در منطقه پیرامون شهرها مشاهده کرد که اغلب به عنوان یک منطقه گذار با ترکیبی از فعالیت های شهری و روستایی و کاربری زمین شناخته می شود. آدل (1999) در محیط های گذار و پیرامون شهری و سکونتگاه های روستایی مجاور کلانشهرها و شهرهای بزرگ اخیرا پدیده خزش روستایی نمایانگر شده است. از دهه 1970 خزش روستایی وارد ادبیات کاربری زمین شده است. یکی از جنبه های نگران کننده خزش، عدم توافق بر سر تعریف آن است. اخیرا روند گسترش و خزش در میان نواحی روستایی دور از مناطق شهری اتفاق می افتد. اقامتگاه تفریحی گردشگری، زیرساخت های صنعتی و تجاری غیرمحلی، شبکه های متراکم جاده ای همراه با تبدیل کشاورزی به ساختمان های مجزا و محصور به استفاده های مسکونی قابل مشاهده ترین علامت گذار از روستا به سمت سرزمین های حومه است. یکی از پیامدهای خزش روستایی از بعد کالبدی گرایش پراکندگی مساکن در نواحی روستایی است که سطح بالایی از مساکن کم تراکم و قطعه قطعه شدن واحدهای مسکونی را بدنبال دارد. روش تحقیق: روش گردآوری اطلاعات با توجه به ماهیت پژوهش به دو صورت کتابخانه ای و میدانی است. برای کسب آگاهی و درک نظری در مورد پدیده خزش روستایی و نیروها و عوامل موثر بر آن، اطلاعات موردنیاز با مطالعه و بررسی منابع کتابخانه ای و... به دست آمده است. بخش دیگری از این تحقیق از طریق پایش نقشه های کاربردی انجام گرفته است. لایه های مورد استفاده در این پژوهش شامل لایه های تقسیمات کشوری، کاربری اراضی، پوشش گیاهی، راه های اصلی و فرعی، رودها و رودخانه های فصلی، سطوح ارتفاعی و شیب و... بوده است. باعنایت به قلمرو زمانی دوره 20 ساله پژوهش (1395-1374) و به منظور پایش تحولات کالبدی ابتدا عکس های هوایی مربوط به سال 1374دارای مقیاس 1:40000 تبدیل به نقشه های 1:25000 توپوگرافی شده است. در مرحله بعد نقشه توپوگرافی 1:25000 تبدیل به فرمت DWG شده و سپس لایه ها روی هم ریخته و موازائیک شده است. آن گاه با بهره گیری از نقشه های CAD بافت کالبدی روستاها و تبدیل آن به نقشه های GIS در دوره های 1374و 1395 و مقایسه آنها با یکدیگر میزان و نوع خزش روستایی در هر یک از سکونتگاه های روستایی(به هکتار) و تاثیر و میزان خزش روستایی بر تغییرات کاربری اراضی و تحولات کالبدی در این سکونتگاه های روستایی مشخص شد. یافته های تحقیق: تبعات کالبدی خزش روستایی در محدوده مورد پژوهش در چند بخش تبیین و تحلیل گردید. 1- همجواری کاربری های شهری- روستایی در سکونتگاه های روستایی؛ 2- تغییرات کالبدی بیرون محدوده سکونتگاه ها؛ 3- تنوع بخشی ترکیب کاربری های روستایی 4- تغییر در بافت و ساختار کالبدی روستایی و 5- گسترش واحدهای تک خانواری و ویلایی. پایش نقشه ها، تصاویر و مشاهدات و یافته های پژوهش نشان می دهد بخش مهمی از کاربری های ایجاد شده در فضای بلافصل روستاها منجر به اختلاط و همجواری ناهماهنگ و متضاد عملکردهای شهری و روستایی شده است. یکی دیگر از ملموس-ترین و مشخص ترین تحولات ناشی از خزش در روستاهای پیرامون شهر همدان تحولات کالبدی در سکونتگاه های روستایی و فضاهای بلافصل آنها است. یافته های پژوهش نشان می دهد که بطورکلی در سه محور ارتباطی همدان- کرمانشاه، همدان- ملایر و همدان- تهران شاهد تحولات کالبدی ناشی از خزش هستیم. براساس یافته های پژوهش و آمارهای موجود از سازمان صنایع و معادن در شعاع 10 کیلومتری همدان که محدوده مورد پژوهش بود بالغ بر 800 کارگاه کوچک و بزرگ از متراژ 20 متر تا چند هزار متر در قالب مرغداری ها و ضایعاتی ها، سوله های متنوع، انبارها، آپاراتی ها، سنگبری، سنگ و سرامیک و... دیده می شود که بخش عمده ای از این کارگاه ها و واحدهای کوچک تولیدی و صنعتی در مجاورت بافت سکونتگاه های روستایی و اراضی زراعی و باغی این روستاها می باشد. تغییر در الگوهای بافت و ساختار کالبدی روستاهای محدوده از دیگر پیامدهای کالبدی خزش روستایی است. نتایج پایش در طی دوره 20 ساله حاکی از آن است که بافت کالبدی در تمامی سکونتگاه های روستایی با شدت و ضعف تغییر داشته و الگوهای ساختاری مختلفی (خزش پراکنده، نامنظم، خطبی، طولی و...) را نشان می دهد. از دیگر تحولات کالبدی ناشی از خزش روستایی می توان به گسترش واحدهای تک خانواری و ویلاها و باغ مسکونی در بافت کالبدی و پیرامون روستاها اشاره کرد. البته مقایسه تصاویر و نقشه ها نشان می دهند که در مجاورت روستاهای آبشینه، سنگستان، چشین، سولان، موئیجین، توئیجین، سیلوار تعداد بیشماری واحدهای تک خانواری و خانه های دوم و ویلا ساخته شده و چهره کالبدی ویژه ای را به این سکونتگاه ها داده است. نتایج پایش تحولات کالبدی- فضایی در دوره زمانی 1374 تا 1395 نشان می دهد پدیده خزش در سکونتگاه های پیرامون شهری همدان در دو سطح محدوده قانونی روستاها(بافت کالبدی روستا یا محدوده طرح هادی) و خارج محدوده قانونی و بافت کالبدی روستا(بیرون محدوده طرح هادی) اتفاق افتاده است. به جزء روستاهای قاسم آباد، حسن آباد شورین و علی آباد پشت شهر که به شهر همدان الحاق شده اند و خزش محدوده قانونی آنها هم از نوع خزش روستایی و هم خزش شهری است. در سایر سکونتگاه ها پدیده خزش ناشی از خزش روستایی است. در خارج از محدوده روستاها و فواصل بین بافت کالبدی سکونتگاه های روستایی و پیرامون آنها خزش عمدتا روستایی، شهری و صنعتی- کارگاهی است که خود زائیده مجموعه عوامل و نیروهای متنوعی است.