چگونگی بازتولید کشاورزی: شرحی بر راهبردهای بقای باغ های آلو در روستاهای کوهستانی شهرستان نیشابور

ساخت بخش کشاورزی تجاری مدرن همواره از رویکردهای راهبردی سیاستگذاران دولتی و متخصصان توسعه در دوران پس از جنگ (جهانی دوم) بوده است. در کشور ما هم از سال 1340 به بعد بخش کشاورزی به جولانگاه آزمون های متوالی در عرصه مهندسی اجتماعی به وسیله نخبگان سیاسی و فن سالارهای دولتی تبدیل شده و در پاسخ بهره برداران محلی (دهقانی و خرد) را مجبور به افزایش تولید و متعاقب آن تغییر الگوی کشت و ساختار کار در مزرعه کرده اند. با بازکردن پای مزارع خانوادگی به رقابت های نوسازی و لیبرالیستی و وابستگی روزافزون آن ها به بازار و نوسانات اقتصاد ملی، هزینه های تولید بالا رفت(اجبار در بکارگیری نهاده ها و ادوات نوین) و از طرفی قیمت محصولات به همان روال قبل ثابت ماند و در نتیجه سطح درآمد خانواده های کشاورزی به شدت کاهش یافت. به همین خاطر است که مشخصه حال حاضر کشاورزی را به بحران بی پایانی نسبت می دهند که بطور سنتی با خصوصیاتی همچون کاهش سهم در تولید ناخالص و اشتغال ملی، نوسانات بازار، کاهش ارزش افزوده اقتصادی و درآمد بهره برداران گریبان گیر شده است. با وجود فشارهای ساختاری شدید آنچه که تعجب ها را برانگیخته، تاب آوری بالای مزارع خانوادگی است که همچنان تامین کننده بخش مهمی از درآمدهای خانوارهای روستایی و به نوعی کاربری اصلی خود را حفظ کرده است. هدف از تدوین مقاله حاضر رسیدن به این مهم است که اصولا بخش کشاورزی به چه صورت خود را در درون نوع خاصی از نواحی روستایی بازتولید می کند؟ به بیان دیگر، بهره برداران محلی چه استراتژی هایی را برای تداوم واحدهای بهره برداری خود در برابر تغییرات و فشارهای گریزناپذیر موجود اتخاذ کرده اند؟ خاصه در این مقاله به بررسی استراتژی های ماندگاری باغ های کوچک مقیاس آلو در شهرستان نیشابور خواهیم پرداخت. مبانی نظری: عجالتا، سه طبقه بندی راهبردی از مزارع خانوادگی به تعریف گذاشته شده است: 1) مزارعی که با مشکلات دست و پنجه نرم می کنند و بطورکلی درگیر هستند؛ 2) مزارعی که در مرحله درآمدزایی و انباشت سرمایه هستند؛ و 3) مزارعی که کارکرد تفریحی پیدا کرده اند و کار در زمین بیشتر به مثابه سرگرمی و گذران اوقات فراغت گرفته می شود. با اقتباس از کار بولر (1992) شش خط سیر عمده دیگر شناسایی است: 1) گسترش کشاورزی صنعتی محور بواسطه کشت محصولات متعارف؛ 2) باز گسترش منابع در جهت تولیدات و یا خدمات جدید کشاورزی؛ 3) باز گسترش منابع در جهت تولیدات غیر غذایی/ فیبری در مزرعه؛ 4) باز گسترش منابع در جهت اشتغال غیرکشاورزی و خارج از مزرعه؛ 5) ادامه کشاورزی به همان روال قبلی و قبول کمی درآمد آن؛ 6) کشاورزی به صورت سرگرمی و تفریح و حالت نیمه بازنشسته. ایوانز(2009) بیان می دارد که تدوین خط سیرهای توسعه ای از سوی دولت و سازمان های متولی توسعه بررسی نحوه «چندفعالیتی شدن» مزارع خانوادگی را برای ما راحت تر کرده؛ چیزی که اکثر قریب به اتفاق بهره برداری های کشاورزی درگیر آن شده اند. نباید چندفعالیتی (ایجاد فعالیت های پر منفعت دیگر) رایج در جهان را با پاره وقتی (میزان زمان اختصاص داده شده به کار در کشاورزی) مزارع خانوادگی در ایران یکی دانست. زیرا در کشورهایی که سطح بالایی از چندفعالیتی بودن را با خود در مزارع خانوادگی به یدک می کشند؛ خصوصیات پاره وقتی کمرنگی دارند: نظیر آمریکا، اروپا و نیوزلند و استرالیا. رویکردهای ارتباطی و ارضی در قالب مفهوم بسترمندی محور اصلی استراتژی های نگهداشت باغ های خانوادگی را در این تحقیق مشخص می کند و نه تبیین های اقتصادی محض و کنش عقلانی. روش تحقیق کیفی و خاصه در این مقاله تئوری داده بنیاد مبتنی بر مطالعه موردی می بایست در دستور کار قرار گیرد؛ در مجموع، 60 مصاحبه نیمه ساخت یافته و عمقی با آلوکاران و افراد دخیل در این عرصه به عمل آمد. نتایج نشان داد نگهداشت باغ های خانوادگی در نیشابور به راهبرد پاره وقتی کردن کسب و کار معطوف و عواید حاصل از اشتغال های غیرکشاورزی به پشتوانه ای برای سرمایه گذاری و تحرک اقتصادی باغ ها تبدیل شده است. البته، عوامل اجتماعی سازمان یافته آن هم در بستر تعاملات سنتی و ارتباطات مستحکم محلی و خویشاوندی و نه گسترده و بیرونی مبنایی برای پایداری روند تولید در منطقه شده؛ که باید گفت عامل اصلی توسعه نیافتگی نیز محسوب می شود. انگیزه های فردی و ترجیحات شخصی (ارزش و اعتقادات) نیز نقش زیربنایی در ادامه فعالیت های باغی دارد. در مجموع، رویکردهای مکان محور در قالب بسترمندی اجتماعی و ارضی چارچوب مناسبی را برای تحلیل چگونگی بازتولید باغ های کوچک مقیاس آلو در نیشابور فراهم آورده است. یافته های تحقیق حاضر در نیشابور تغییرات ساختاری کشاورزی و خاصه باغی در نواحی روستایی مشخص نمود: پاره وقتی؛ تنوع و چندگانگی جامعه کشاورزی و باغداری را به تصویر کشید: خرده مالکان به صورت عمده و بزرگ مالکان، بازنشستگان و تازه واردان شهری در سطح محدود؛ و ارتباطات ساده و نه پیچیده باغداران با بازیگران محلی عرصه تولید (و پیوند ضعیف با بیرون) را آشکار ساخت: نبود تعاونی ها و کارخانجات تخصصی جهت تامین سرمایه و برون سپاری و شرکت های بازرگانی جهت صادرات. متولیان توسعه دو راه بیشتر در شرایط غلبه و تسلط اقتصاد دهقانی به کل جامعه روستایی جهت مداخلات برنامه ریزی در آینده ندارد. نخست، به رسمیت شناختن اشکال کنونی توسعه محلی که ریشه در فرهنگ و تعهدات اجتماعی دارد و به صورت سنتی به وسیله ارتباطات قوی درون گروهی احاطه شده است، زیرا با شناخت سازوکارهای درونی و رضایت به شیوه تولید محقر فعلی حداقل ماندگاری روستا تضمین می شود و مهاجرت رخ نمی دهد. دوم، برطرف کردن موانع موجود بر سر راه ساختارشکنی تعاملات سنتی و گسترش شبکه های اجتماعی باغداران و ارتباط با بازیگران مختلف در عرصه تولید و جلب اعتماد ساکنان محلی به سازمان ها و شرکت های تخصصی بیرونی.