مفهوم عشق در ادبیات کلاسیک فارسی: در کشاکش میان احساس جسمانی و روحانیتی عرفانی

به دلایلی که عمدتا به فرهنگ و اخلاقیات بازمی‏گردد، هنر ایرانی، در تمامی مظاهرش، از تئاتر و داستان گرفته تا شعر و نقاشی‏اش، در طول تاریخ برای خود جهان خیالی ویژه‏ای برساخته است که در آن لذات جسمانی تنها از طریق و از مسیر ابهام یا القاء قابلیت بیان و بروز و ظهور می‏یابد. به عنوان مثال، در ادبیات کلاسیک پارسی، که در آن عشق از جایگاه برجسته‏ای برخوردار است، بیان شهوت و لذت جسمانی شکلی مورب دارد؛ به عبارت دیگر، توصیف معشوق در زبان و بیانی مستتر و همراه با ابهام و ای هام است که البته همین شیوه هم در تحریک احساسات خواننده بی‏تاثیر نیست. در واقع، ادبیات و به طور ویژه شعر کلایسک پارسی سرشار از احساسات جسمانی است که به دلیل بیان غیرمستقیم یا ابهام‏آمیزشان منشاء تفاسیر متفاوتی میان مفسرین و منتقدین بوده‏اند. در این میان برخی، تفسیری کاملا افلاطونی از عشق مطرح در شعر کلاسیک فارسی داشته‏اند، و برخی دیگر آن را کاملا زمینی و جسمانی دانسته‏اند. در این مقاله ما بر آنیم تا با اتکاء به اشعار دو تن از بزرگان شعر کلاسیک فارسی‏، حافظ و سعدی، در قالب مطالعه‏ای مضمونی و با رویکردی جامعه‏شناختی و تاریخی، تاملی داشته باشیم در شیوه های برزو و ظهور این مفهوم، و سعی می‏کنیم به برخی از عناصر تاریخی، اخلاقی و فرهنگی که در تعین این مفهوم موثرند و موجب تفاسیر متفاوتی که اشاره شد، می‏شوند، بپردازیم.