بررسی تطبیقی سرشت انسان در دیدگاه روسو و آیت الله شاه آبادی

شباهت مفهوم «طبیعت» در دیدگاه روسو با مفهوم «فطرت» در دیدگاه اسلامی، برخی را به یکی انگاشتن این دو سوق داده است. به نظر می آید میان این دو به رغم شباهت ها، تفاوت های جدی نیز وجود دارد. مقاله حاضر با بررسی تطبیقی مفهوم «طبیعت» در رساله «امیل» روسو با مفهوم «فطرت» در دیدگاه آیت الله شاه آبادی، بر آن است تا وجوه اشتراک و افتراق میان دو مفهوم مذکور را با استفاده از روش تحلیل مفهومی و با بهره از رویکرد تطبیقی تبیین نماید. یافته های پژوهش نشان می دهد که روسو، در همه آثار خود، از جمله رساله «امیل»، بر سرشت مشترک انسانی تاکید دارد. او با روش تجربی، تاریخی و عقلی با اثبات پیشینی طبیعت انسانی، دو وجه حیوانی و فراحیوانی را مورد توجه قرار می دهد. با این همه، او با لحاظ انسان به عنوان جزئی از عالم طبیعت و به تبع رویکرد طبیعت گرایانه خود، جنبه حیوانی طبیعت مشترک را به طور پررنگ تری مورد تاکید قرار می دهد. او به ویژگی های طبیعت مشترک انسانی همچون «نیکی، قانون مندی و همگانی بودن، بالقوه بودن بخشی از گرایش ها و ادراک ها» توجه دارد و به نظم و ترتیب در فعلیت یافتن آن ها تاکید می نماید. از نظر روسو، اصل طبیعت امری غیراکتسابی است که البته به آموزش و پرورش توسط انسان های دیگر نیاز دارد؛ از این رو می توان ثابت بودن هسته طبیعت و تغییر بخش هایی از آن را پذیرفت که به «طبیعت ثانویه» منتهی می شود. از مقایسه تطبیقی مفهوم و ویژگی های طبیعت انسانی در دیدگاه روسو با آنچه آیت الله شاه آبادی با روش های عقلی، نقلی و تفسیری در باب فطرت به آن پرداخته است، چنین حاصل می شود که به رغم اشتراکات ظاهری، تا حد قابل تاملی معنای طبیعت روسویی در فطرت با دیدگاه وی فاصله دارد. البته با توجه به توسعه معنایی طبیعت انسان در نگاه روسو، بخش های مشترک و مشابهی را میان آن ها می توان یافت، اما در ویژگی هایی مهمی همچون «معصوم از خطا بودن، جهت گیری الهی و توحیدی داشتن و همچنین فراغت از تبدیل و تغییر» اختلافات جدی میان دیدگاه روسو و آیت الله شاه آبادی نمایان می گردد.