تحلیل خطبه «فتنه» نهج البلاغه براساس مبانی نقد فرمالیسم

فرمالیسم یا همان صورت گرایی یکی از جدیدترین مکاتب نقد ادبی است که در قرن بیستم ظهور کرد. ارزش زیباشناختی یک اثر ادبی از نگاه فرمالیستی در درجه نخست مبتنی بر شیوه به کارگیری فرم واژگان، عبارت ها و کیفیت ساختار متن می باشد. پژوهش حاضر با تکیه بر مبانی مکتب صورت گرایی و با رویکردی تحلیلی، «خطبه فتنه» در نهج البلاغه را مورد بررسی قرار داده است. ساختار و فرم عبارات در این جستار از سه منظر واژگانی، آوایی و نحوی- صرفی، تحلیل شده است. هدف از انجام این پژوهش تبیین میزان خلاقانه بودن فرم واژگان، جملات و نقش آن در رساندن مضمون خطبه و برانگیختگی مخاطب می باشد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که با اتخاذ شگرد قاعده افزایی، از گذر تناسب معنایی، تکرار و تقابل واژگان در قالب ساخت ترکیبات تازه، انسجام خاصی در متن حاکم شده است.
ضرب آهنگ آوایی واژگان با تکرار برخی از حروف که ارتباط معنایی مستقیمی با مضمون متن دارند، مفهوم را به شکلی ملموس و قابل فهم به مخاطب انتقال می دهد؛ همچنین تکرار ساخت های نحوی مشترک و جملات اسمیه کوتاه، تکرار ادوات تاکید و قسم به عنوان یکی از عوامل برجسته ساز متن، زمینه را برای جلب توجه بیشتر مخاطب فراهم ساخته و به نحو اعجاب برانگیزی با مضمون کلی خطبه تناسب و هم خوانی دارد.