رویکردهای شرق شناسان اروپایی در کاوش های باستان شناسی عهد قاجار

مطالعه ها و کندوکاوهای باستان شناسی در ایران، به ویژه شناسایی و حفاری در محوطه های باستانی مربوط به ایران پیش از اسلام، در چند سدۀ اخیر از محورهای اساسی در مطالعه های شرق شناسی و ایران شناسی اروپاییان بوده است. به علاوه، جست وجوهای باستان شناسانه و تجسس های اروپاییان علاقه مند به کاوش در آثار تمدنی ایران و به طور کلی منطقۀ شرق میانه مجموعه ای از رویکردهای دینی، سیاسی، علمی، گنج یابی و تغذیۀ موزه های مهم اروپا را دربرمی گرفت. به همین علت، در حوزۀ کاوش های باستان شناسی ایران در دورۀ قاجار طیف گسترده ای از جویندگان عتیقه، پژوهشگران مسائل دینی، ماموران سیاسی و پژوهشگران مسائل تاریخی فعال بوده اند. در مقالۀ حاضر با استفاده از روش پژوهش کتابخانه ای و شیوۀ توصیفی تحلیلی و با بررسی منابع و گزارش های دست اول سیاحان و شرق شناسان و ایران شناسان اروپایی دربارۀ آثار تاریخی و باستانی و اشیای عتیقۀ ایران و نیز کاوش های باستان شناسی در ایران، دربارۀ مسئلۀ اصلی پژوهش، یعنی شناسایی و تبیین رویکردهای شرق شناسان اروپایی در کاوش های باستان شناسی و عتیقه یابی ایران در عهد قاجار، مطالعه شده و این مسئله تبیین و تحلیل شده است. یافته های این بررسی مشخص می کند شرق شناسان و ایران شناسان در شناسایی آثار باستانی ایران و تهیۀ شناسنامه های جدید برای بسیاری از این آثار، تامین اسناد و مدارک مادی برای تدوین تاریخ ایران و تغییر دیدگاه های رایج دربارۀ آثار تاریخی برجسته مربوط به ایران باستان نقشی اساسی ایفا کردند؛ اما با تبدیل آثار تاریخی و هنری ایران به کالاهای تجاری و ایجاد بازار برای «عتیقه جات» ایرانی، خروج بخش عظیمی از میراث فرهنگی و تاریخی ایران را به اروپا و سایر کشورهای جهان باعث شدند.