سرخس کهنه و سیاست سلسله های ایرانی در قبال آن (916-1300)

سرخس، واقع در مرز ایران و ترکمنستان، از کهن ترین شهرهای ایرانی است که به سبب وضع سوق الجیشی، از پیش از اسلام دارای اهمیت بوده است. پس از اسلام تا دوره صفوی، نزدیکی این شهر به شهرهای هرات و مرو که به صورت متناوب چند سده والی نشین خراسان یا پایتخت ایران بودند، و نیز ایمن ماندن آن از هجوم مغولان، موجب تداوم رونق و اهمیت آنجا گردید. اما گزارش منابع از سده 10ه به بعد، حاکی از زوال تدریجی سرخس و سرانجام نابودی کامل آن در سده 13 است. پژوهش حاضر ضمن بررسی علل زوال سرخس، به تاثیر سیاست سلسله های حکومتگر ایرانی بر تاخیر یا تسریع نابودی آن می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد که رقابت ازبکان با صفویه آغازگر افول سرخس بوده است. با وجود این، صفویان با برآوردن قدرتی محلی، آنجا را تا پایان حکومت خود حفظ کردند؛ اما سیاست نادرشاه به رغم توجه ویژه به سرخس، ناکارآمد بود. طرح دولت قاجاریه نیز نه تنها وضع آنجا را بهبود نبخشید، بلکه به سبب تبدیل شدن سرخس به پایگاه طوایف غارتگر ترکمن و بازار فروش بردگان ایرانی، سرانجام خود مجبور به ویران کردن آنجا شد.