تاملی بر مبانی انسان شناختی پیشرفت و توسعه در حکمت متعالیه

یک برنامه پیشرفت قابل قبول، ضمن تعریف صحیح مبدا، مقصد و سعادت انسان، به امر معاش دنیا که از ضروریات معاد است، نیز می پردازد؛ و شناخت سعادت و کمال انسان در گرو معرفت نفس است؛ و نفس، باب الله الاعظم و معرفت نفس، مادر تمام حکمت ها و اصل تمام سعادت هاست.
بر اساس الگوی سعادت در حکمت متعالیه، انسان دارای قوای مختلفی است که محصول حرکت جوهری و تکامل وجودی انسان هستند. لذت و خیر هر قوه، ادراک امر ملائم با طبع و جوهر آن است. در این بین، نفس ناطقه (قوه عقل) از لحاظ وجودی در مرتبه بسیار بالاتری نسبت به نفوس نباتی و حیوانی قرار دارد؛ لذا غایت مطلوب انسان، غایت عقلی است و اساس و سرچشمه هر نوع سعادتی، عقل است؛ البته نه هر عقلی، عقلی که منقاد و مطیع و فرمانبردار از عقول عالیه و مبدا المبادی باشد. به همین دلیل، اصل سعادت و خیر، طاعت خداوند بعد از معرفت او و رسیدن به مرحله «عقل مستفاد» است.
سعادت که یک امر اکتسابی و غیرفطری است و از طریق تعلیم و تربیت کسب می شود، دارای دو قسم دنیوی (شامل سعادت بدنی و خارجی) و اخروی (شامل سعادت عملی و علمی) است. پیشرفت، نیز که رابطه تنگاتنگی با سعادت دارد نمی تواند تک بعدی باشد؛ و وظیفه حکومت ها، تامین سعادت دنیوی و اخروی با از بین بردن عوامل فراموشی خداوند است که البته از طریق دو اقدام اساسی حاصل می شود: 1. قانون گذاری بر اساس وحی الهی و عقلانیت و 2. دفع مفاسد برهم زنندگان اسباب دیانت و معیشت مردم.
با توجه به اینکه کمتر پژوهش گری به موضوع مبانی انسان شناسی پیشرفت، در حکمت متعالیه، پرداخته است؛ روش ما در این تحقیق، بیشتر از نوع اکتشافی است. آن هم از اسناد و مدارک و کتب دست اول فلاسفه و علمای حکمت متعالیه، خصوصا ملاصدرا. لذا با رویکرد بنیادی و با روش توصیفی تحلیلی، به کتب اصلی حکمت متعالیه مراجعه نموده و تعریف دقیقی از انسان و قوای او به دست خواهیم آورد؛ سپس وجه تمایز و مهم ترین قوای انسان را نسبت به سایر موجودات، شناسایی خواهیم کرد و انسان کامل را در تکامل آن قوا، جستجو می نماییم. در نهایت مبانی پیشرفت و توسعه انسان را برای رسیدن به آن انسان کامل، طرح ریزی خواهیم نمود.