واکاوی تنگناهای توسعه روستایی در شرایط خشکسالی

مناطق روستایی به دلیل برخورداری از کارکردهای مختلف همچون تامین غذا و مواد خام، حفاظت منابع و مناظر طبیعی، ایجاد فرصت های شغلی مولد و تحقق اقتصاد غیروابسته به نفت نقش بسزایی در رونق بخشی و شکوفایی اقتصاد کشورهای در حال توسعه دارند، اما بروز خشکسالی های شدید و طولانی مدت از بهره وری بخش کشاورزی کاسته و منجر به افزایش تنش آبی، فقر، بیکاری، ناامنی غذایی و مهاجرت گردیده است. بدیهی است بهره گیری نامناسب از ظرفیت های زیست بوم، فرهنگی و اجتماعی مناطق روستایی به همراه طرح ریزی نادرست برنامه های توسعه روستایی در شرایط وقوع بحران های طبیعی همچون خشکسالی می تواند بر دامنه مهاجرت های روستایی بیافزاید. به همین دلیل، واکاوی تنگناهای توسعه روستایی در شرایط خشکسالی ضروری می باشد. با توجه به اینکه تا کنون مطالعه ای در زمینه تنگناهای توسعه روستایی ایران در شرایط مواجهه با بحران خشکسالی انجام نگردیده است، این پژوهش کیفی با هدف پر کردن این شکاف دانشی و تبیین دلایل بازماندن برخی مناطق روستایی از روند توسعه در خلال دوره خشکسالی انجام شده است.
مبانی نظری تحقیق: تعریف جامعی در خصوص مفهوم توسعه روستایی ارائه نشده است، اما باور عمومی چنین است که توسعه روستایی «فرایند پایدار تغییر اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی است که به منظور افزایش رفاه جوامع روستایی در درازمدت طراحی شده است». در حال حاضر مدل های مختلف توسعه روستایی ارائه گردیده اند که از آن جمله می توان به مدل های مزرعه محور، برونزا، درونزا و درونزای نوین اشاره کرد. مدل مزرعه محور، استمرار بقای روستا را در گروی افزایش بهره وری بخش کشاورزی می داند. این در حالی است که در مدل برونزا، مناطق شهری به عنوان موتور محرک توسعه روستایی قلمداد شده و فرض بر این است که جذب سرمایه بیرونی، زمینه ساز رونق اقتصاد روستایی می باشد. از سوی دیگر، مدل درونزا؛ تمرکز بر منابع طبیعی و ارزش های فرهنگی مناطق روستایی را شرط اساسی دستیابی به توسعه روستایی می داند. این در حالی است که مدل درونزای نوین بر وابستگی منابع درونی مناطق روستایی و عوامل بیرونی تاکید کرده و ایجاد ظرفیت های نهادی محلی و تمرکز بر نیازهای مردم را راهگشای توسعه روستایی می داند. هر چند مدل های مختلف توسعه، راهکارهای متفاوتی را برای تحقق توسعه روستایی ارائه داده اند اما یکی از وجوه اشتراک این مدل ها، ناتوانی آنها در تبیین دلایل رکود توسعه در برخی مناطق روستایی است.
روش شناسی: به منظور واکاوی تنگناهای توسعه روستایی در شرایط خشکسالی نسبت به انجام مطالعه موردی در شرق استان فارس (شهرستان خرامه) اقدام شد. طولانی ترین خشکسالی بوقوع پیوسته در این منطقه، خشکسالی هواشناسی و هیدرولوژیک دوره 94-1385 می باشد که پیامدهای منفی آن همچنان در منطقه مشهود است. داده های مورد نیاز پژوهش در سه مرحله مجزا گردآوری شد که به ترتیب عبارت بودند از: 1) انجام مصاحبه گروهی متمرکز با کشاورزان هشت روستای آسیب دیده از خشکسالی، 2) انجام مصاحبه نیمه ساختار یافته و عمیق با دهیاران یا روسای شورای روستاهای مورد مطالعه، 3) انجام مصاحبه عمیق با کارشناسان سازمان های جهاد کشاورزی، تعاون روستایی و آب منطقه ای استان فارس و شهرستان خرامه. برای تبیین تنگناهای توسعه روستایی در شرایط خشکسالی از راهبرد ارائه شده توسط کولایزی بهره گرفته شد. بدین منظور، ابتدا بیانات و عبارات معنی دار شناسایی شدند و سپس به تجمیع مفاهیم استخراج شده در قالب مقوله ها مبادرت گردید. با تجمیع تمام مقوله ها، توصیفی جامع از تنگناهای توسعه روستایی در شرایط خشکسالی حاصل شد.
یافته های تحقیق: راهکارهای مختلفی برای سازگاری با خشکسالی و کم آبی مورد استفاده قرار گرفته که از آن جمله می توان به کاهش سطح زیرکشت، کاهش مصرف کود و سموم شیمیایی، ممانعت از کاشت برنج و چغندرقند، توسعه دامپروری، تغییر الگوی کاشت، گسترش کشت گلخانه ای و رویکرد به پرورش قارچ، بلدرچین و شترمرغ، رویکرد به مشاغل غیرکشاورزی و مهاجرت روستایی اشاره نمود. مروری بر یافته های پژوهش نشانگر آن است که علیرغم کاهش بهره وری بخش کشاورزی در خلال خشکسالی، تمام تلاش های توسعه همچنان بر محور کشاورزی استوار بوده است. از سوی دیگر، تشدید بحران آب در منطقه روند طرح ریزی و اجرای برنامه های توسعه مدار را کند ساخته و هیچ فعالیت زیربنایی همچون گسترش زیرساخت های توسعه صنعتی و گردشگری در این منطقه صورت نگرفته است. هر چند خشکسالی نقش بسزایی در بازماندن منطقه از روند توسعه داشته است اما وجود تنگناهای مختلف همچون افزایش نوسانات اقلیمی، کاهش کمی و کیفی منابع آب، افزایش بیکاری و نبود فرصت های شغلی پایدار، ضعف منابع مالی و سرمایه گذاری خانوارهای روستایی، ناکارآیی سیاست های حمایتی دولتی، محدودیت اعتبارات دولتی و تسهیلات بانکی، پایش نامناسب خشکسالی و عدم استقرار سامانه های هشدار زودهنگام خشکسالی، محدودیت جغرافیایی، محدودیت ساختار مزرعه، نارسایی فعالیت های ترویجی، محدودیت دانش و آگاهی، وجود موانع پذیرش نوآوری ها، برهم خوردن توازن جمعیت، پایین بودن سرمایه های اجتماعی و فرهنگی، محدودیت و نارسایی بازار و ابهام درباره آینده کشاورزی و منطقه نیز موجب شده که این منطقه همچنان با بحران توسعه مواجه باشد.
یافته ها نشان داد که شبکه پیچیده ای از روابط علی میان موانع توسعه روستایی در این منطقه وجود دارد. بنحوی که هر یک از عوامل نه تنها بخودی خود موجب ایجاد وقفه در روند توسعه می شوند، بلکه با تاثیرگذاری بر سایر عوامل بر شدت اثرات نامطلوب می افزایند. واکاوی روابط علی نشانگر آن است که محدودیت های اقلیمی و منابع آب اصلی ترین موانع دستیابی منطقه به توسعه می باشند. از سوی دیگر، پنج سازه افزایش بیکاری و نبود فرصت های شغلی پایدار، محدودیت منابع مالی و سرمایه گذاری خانوارهای روستایی، ناکارآیی سیاست های حمایتی دولتی، محدودیت اعتبارات دولتی و تسهیلات بانکی و نهایتا ابهام درباره آینده کشاورزی و منطقه از زیر عوامل اصلی زمینه ساز توسعه نیافتگی در منطقه می باشد.
این پژوهش، فارغ از جهت گیری های موجود در راهبردهای توسعه به دنبال یافتن پاسخی روشن برای توسعه نیافتگی مناطق روستایی در شرایط خشکسالی های شدید و مستمر بود. یافته های این پژوهش کیفی نشان داد که روند توسعه روستایی در منطقه مورد مطالعه نگران کننده است و بیم آن می رود که با افزایش فقر و مهاجرت، انجام مداخله گری های مختلف توسعه مدار توجیه ناپذیر گردد. با توجه به اینکه روابط علی و پیچیده ای میان عوامل زمینه ساز توسعه نیافتگی روستایی حاکم است، تحقق توسعه روستایی نیازمند از بین بردن همزمان موانع اصلی می باشد.
بدین منظور پیشنهادهای شامل پایش مستمر خشکسالی و استقرار سامانه های هشدار زودهنگام، توافق سیاسی- اجتماعی در زمینه نحوه توزیع منابع آب مشترک، انتقال آب شرب از مناطق همجوار و تخصیص یارانه آب، مشارکت حداکثری مردم منطقه در برنامه های توسعه، مشارکت مراکز تحقیقات در امر پژوهش در زمینه گیاهان کم آب متناسب با اقلیم منطقه، ارتقای نظام اطلاعات مدیریت خشکسالی از طریق ارائه خدمات ترویجی کارآ، برگزاری دوره های کوتاه مدت مدیریت تجاری/ حرفه ای برای کشاورزان و غیره برای مدیریت آب و تسهیل فرایند توسعه در منطقه ارائه می گردد.