سناریوهای تغییرکاربری اراضی نواحی روستایی (مطالعه موردی دهستان باش قلعه- ارومیه)

روستاهای واقع در محور ارتباطی ارومیه- سلماس در دهستان باش قلعه در معرض تغییر و تحولات زیادی قرار گرفته است. در این محور ارتباطی به جهت گسترش و پراکندگی شهری، تراکم جمعیت، توسعه فعالیتهای خدماتی و تراکم بالای روستایی اراضی در معرض تغییرات شدت کارکردی و تغییر کارکردی قرار دارد. بنابراین برنامه ریزی برای آینده با این روندها و تاکید بر امنیت غذایی و محرومیت زدایی، افزایش درآمد روستایی، حفاطت از اراضی کشاورزی در برنامه های مختلف دولت در سطح فرا منطقه ای، رشد جمعیت، رشد صنعت و شهر نشینی، فساد و رانت بازی، تقسم زمین و کاهش اندازه آنها و تخصیص به کاربری های تفریحی خصوصی، تغییرات دموگرافیک، کاهش کیفیت آب و بحران آب، توسعه و گسترش اتصالات فضایی (راه های روستایی و بین شهری) در سطح منطقه بسیار مشکل است. این روندها تنها بخشی از روندهای جاری در این منطقه را تشکیل که بسیاری از آن ها متضاد و متناقض از هم می باشند. این روندهای متناقض برنامه ریزی کاربری اراضی برای آینده را با مشکلاتی روبرو ساخته است. لذا ضرورت دارد برای استفاده مناسب و مطلوب از اراضی و حفاظت از حقوق تمام ذی نفعان مستقیم و غیر مستقیم منابع زمین، برنامه ریزی را برای حالات مختلف آینده انجام داد. در تحقیق حاضر محقق به دنبال این است که ابتدا پیشران های تغییر کاربری اراضی را براساس اسناد تعیین نماید و سپس سناریوهای کاربری اراضی را شناسایی کند.

نحوه جمع آوری اطلاعات بصورت پیمایشی و اسنادی است. داده های پیمایشی جهت سنجش و تعیین میزان اهمیت، اثر و انتخاب پیشران های بحرانی با استفاده از نظر کارشناسان و روستائیان بوده است.
در جهت تدوین سناریوها گامهای زیر به ترتیب طی گردید: گام اول: تعیین اهداف، گام دوم: تعیین فاکتورهای کلیدی، گام سوم: تعیین پیشران ها، گام چهارم: تعیین تاثیر پیشران ها و اهمیت آنها در فاکتورهای کلیدی، گام پنجم: تحلیل تاثیر متقابل پیشران ها بر همدیگر و گام ششم: تعیین پیشران های با تاثیر گذاری مستقیم و تاثیرپذیری غیر مستقیم از پیشران های دیگر.
برای تعیین سناریوها ابتدا هدف و فاکتورهای کلیدی (تغییر در کارکرد اراضی و تغییر در شدت کارکرد اراضی) تعیین شد. پس از آن، فهرستی از پیشران ها با مطالعه 34 تحقیق داخلی و خارجی در حوزه کاربری اراضی تهیه گردید. بعد از تهیه لیست پیشرانها، پرسشنامه ای جهت سنجش اهمیت و اثر آنها بر فاکتورهای کلیدی از نظر روستائیان و کشاورزان تدوین گردید. پرسشنامه مورد نظر بصورت ماتریس پیشران ها و فاکتورهای کلیدی در قالب طیف لیکرت (تاثیر خیلی زیاد،... تا تاثیر خیلی کم) توسط محقق طراحی شد. بعد از تهیه پرسشنامه به کشاورزان (318 نفر بعنوان نمونه با استفاده از فرمول کوکران بدست آمد) مراجعه گردید و پرسشنامه ها تکمیل شد.
با توجه به ماهیت و هدف تحقیق (تدوین سناریو های کاربری اراضی) و جلوگیری از افزایش حجم مقاله، تنها نتایج پیشران های تاثیرگذار و تاثیرپذیر غیرمستقیم و تاثیر متقابل پیشران ها در این تحقیق ذکر شده است سایر نتایج ارائه نگردیده است. ولی نتایج نظر کشاورزان در گسترش سناریوها استفاده شده است. برای جمع آوری اطلاعات و تحلیل تاثیر متقابل پیشران ها بر همدیگر پرسشنامه¬ ی دیگری بصورت ماتریس پیشران ها تدوین شد. این پرسشنامه جهت تعیین پیشران های تاثیرگذار و تاثیرپذیر غیرمستقیم از پیشران های دیگر برای ساختن سناریو طراحی شد. برای سنجش تاثیر متقابل پیشران ها بر همدیگر از 22 نفر کارشناس استفاده گردید. در نهایت داده ها و اطلاعات بدست آمده از کارشناسان از طریق تکنیک تحلیل ساختاری در نرم افزار میک مک تجزیه و تحلیل گردید و پیشران های تاثیر گذار مستقیم و تاثیر پذیری غیر مستقیم تعیین شدند.
پس از تعیین پیشران های تاثیرگذار مستقیم و تاثیرپذیری غیرمستقیم، حالت های هر یک از آنها از طریق مصاحبه با کارشناسان پنج نفره (2 نفر برنامه ریز روستایی، 2نفر برنامه ریز منطقه ای، یک نفر کارشناس منابع طبیعی) برای هر پیشران تعیین گردید. پس از تعیین حالت های سناریوها، پرسشنامه ای در قالب ماتریس حالت ها تدوین شد و در اختیار گروه فوق جهت تعیین میزان تاثیر حالت های هر پیشران بر حالات دیگر پیشران ها قرار گرفت.
برای انتخاب پیشران ها با تاثیرگذاری مستقیم و تاثیرپذیری غیرمستقیم از تکنیک تحلیل ساختاری در محیط نرم افزاری میک مک استفاده گردید و برای توسعه سناریو از نرم افزار سناریو ویزارد استفاده شد.

بر اساس نتایج، 7 سناریو بدست آمد. در این سناریوها، بسیاری از عدم قطعیت های انتخاب شده عمدتا از عناصر بازاری برنامه ریزی کاربری اراضی به شمار می روند. با توجه به نظام اقتصاد دولتی در ایران پیش بینی وضعیت و رفتار آنها در منطقه از پیچیدگی بسیاری برخودار است. به همین جهت اکثر سناریوها دارای تناقضات بیشتر و میزان پابرجایی کمتری برخودارند. بنابراین کیفیت نقش دخالت بازار و دولت در این فرایند از اهمیت زیادی برخودار است. سرمایه داری صنعتی و بورژوازی شهری امکان اجازه توسعه کشاورزی و تغییر شدت کاربری اراضی را نسبت به تغییر نوع کاربری اراضی نمی دهد. این امر علاوه بر اینکه ناشی از عملکرد بازار همانند واردات محصولات به مناطق مختلف که منجر به کاهش حاشیه سود کشاورزی می شود از طریق دولت نیز در قالب برنامه های مختلف مانند پایین نگه داشتن قیمت محصولات برای افزایش قدرت خرید مردم، تشدید خواهد شد. به نظر می رسد نتایج بدست آمده از سناریوهای تغییر کاربری با نتایج بدست آمده از مطالعات یانگ (2016) در چین و دایجک (2003) در هلند سازگاری زیادی دارد. در نتیجه این پیچیدگی و غیر قابل پیش بینی بودن رفتار دولت و بازار با توجه به ضعف قوانین اقتصادی، سلیقه ای و رانتی بودن رفتار اجرایی در مورد کاربری اراضی، برنامه ریزی استفاده از زمین را با مشکلات عده ای روبرو خواهد ساخت.