بررسی پیش نمون (پروتوتایپ) معشوق در غزل سعدی

شاعران در سراسر غزل سنتی فارسی در توصیف معشوق، گویی از یکدیگر رونویسی کرده‎اند و «پروتوتایپ» یا «پیش‎نمون» اصطلاحی است که برای نخستین الگویی به کار می‎رود که نمونه‎ها یا الگوهای بعدی از روی آن ساخته می‎شود. هدف از این جستار آن است که دریابیم تصویری که سعدی از معشوق ارائه داده تا چه حدود با «پروتوتایپ» آن همسانی دارد و از سوی دیگر نشان دهد که چه علل یا عواملی درتصویرپردازی این معشوق در غزل سعدی تاثیرداشته است. این پژوهش به روش کیفی و مطالعه کتابخانه‎ای با رویکرد توصیفی – تحلیلی، به انجام رسیده است؛ مبنای نظری پژوهش نظریات روان‎کاوانه یونگ است. نگارنده تعداد صد غزل آغازین غزل‎های سعدی را بررسی کرده، آن‎گاه به دسته‎بندی و تحلیل شواهد پرداخته است. ویژگی‎های معشوق مثالی در دو بعد ظاهری و معنوی یا باطنی، دسته‎بندی شده و شواهد مثال هر کدام آورده شده و به تحلیل آن پرداخته شده است، نتایج پژوهش نشان می‎دهد که عوامل محیطی، تجارب شخصی وحضور برخی چهره‎های اساطیری فارسی در تصویرپردازی پیش‎نمونی معشوق در غزل سعدی تاثیرگذار بوده است. از طرفی، تصویر معشوق مثالی، در سعدی هم متناقض است، چنانکه، گاه، یک ویژگی مثبت است و گاه، نقطه مقابل آن نیز از نظر شاعر مثبت و پذیرفتنی است. معشوق سرنمون سعدی دارای سرپنجگی و قدرت قاهره است و عاشق را یارای پایایی در برابر او نیست و از این منظر برآیند زنان و معشوقان حماسی است. نکته قابل توجه دیگر اینکه در برخی توصیفاتی که از معشوق دیده شد، به وضوح، نمی‎توان مشخص کرد که معشوق زن است یا مرد و البته جنسیت او چندان شفاف نیست (با ویژگی‎هایی همچون خوش‎نوایی یا قدرت قهر و جبر یا سرمستی) ، هرچه هست و هرآنچه دیدیم حضور یک جانان و معشوق است که اصل خود او و بیان ویژگی‎های اوست تا اینکه جنسیت او اهمیت داشته باشد. نکته دیگر اینکه در تصویرپردازی معشوق در غزل سعدی، در هر دو بعد، شاهد دوگانگی و تناقض رفتاری و اخلاقی معشوق هستیم، اگر پوشیده‎رویی از الزامات اوست، گاه عیان روی است و اگر عتاب‎گر و تلخ زبان، شیرین سخن نیز هست. این موارد بیانگر تناقض تصویری است که از این سرنمون در ذهن و زبان شاعران ترسیم شده است و سعدی در این بین، جز بازنمایی این معشوق چند وجهی، طریقی دیگر برنمی‎گیرد.