باغ سازی در عصر قاجار به روایت مفاتیح الارزاق

کتاب «مفاتیح الارزاق» دایره المعارف مصور کشاورزی و علم زراعت و اصول باغ سازی عصر قاجار است که در سال 1270 ه. ق، توسط یکی از مستوفیان ایالت فارس به نام «محمد یوسف نوری» ، به رشته تحریر درآمده است. موضوع کتاب صرفا به جنبه های باغبانی و اصول طراحی باغ محدود نمی شود و بخش قابل توجهی از کتاب به فرهنگ عامه و باورهای عامیانه و خرافه ها در باب گیاهان و درختان اختصاص دارد. یوسف نوری در این کتاب به ارائه و معرفی پلان و نحوه کاشت و آرایش گیاهان برای یک باغ می پردازد که این الگوی باغ سازی به نوعی آرکی تایپ بسیاری از باغ های عصر قاجار محسوب می شود و در مقایسه با باغ های پیش از این دوره، و همچنین سایر منابع تاریخی که درباره باغ نوشته شده اند، چون «آثار و احیاء» و «ارشادالزراعه» ، خبر از تفاوت های قابل توجهی در نظام کاشت و فضاسازی این پدیده می دهد. شیوه طراحی پلان باغی که یوسف نوری ارائه داده است چندین نکته را در بطن خویش به همراه دارد که در تحولات باغ سازی این برهه تاریخی حائز اهمیت است و می تواند بر مطالعات باغ در عصر قاجار مسیری تازه بگشاید. در این مقاله به بررسی اصول طراحی باغ به روایت این کتاب پرداخته شده است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان از تحول پلان بندی باغ، و تغییر اولویت های باغ سازی دارد؛ ازجمله این تغییرات می توان به فضابندی باغ، سازمان دهی کرت ها، سلسله مراتب، محورها و جوی های آب، هم نشینی گیاهان و درختان، و حتی منابع و متون مورد استناد برای باغ اشاره کرد.